باب: الصراط
جسر جهنم.
52. SIRAT'IN CEHENNEM KÖPRÜSÜ OLDUĞU
حدثنا أبو
اليمان:
أخبرنا شعيب،
عن الزُهري: أخبرني
سعيد وعطاء بن
يزيد: أن أبا
هريرة أخبرهما:
عن النبي صلى
الله عليه
وسلم.
وحدثني
محمود: حدثنا
عبد الرزاق:
أخبرنا معمر،
عن الزُهري،
عن عطاء بن
يزيد الليثي،
عن أبي هريرة
قال:
قال
أناس: يا رسول
الله، هل نرى
ربنا يوم القيامة؟
فقال: (هل
تضارون في
الشمس ليس
دونها سحاب).
قالوا: لا يا
رسول الله،
قال: (هل
تضارون في القمر
ليلة البدر
ليس دونه
سحاب). قالوا:
لا يا رسول
الله، قال:
(فإنكم ترونه
يوم القيامة
كذلك، يجمع
الله الناس،
فيقول: من كان
يعبد شيئاً
فليتَّبعه،
فيتبع من كان
يعبد الشمس،
ويتبع من كان
يعبد القمر،
ويتَّبع من
كان يعبد
الطواغيت،
وتبقى هذه
الأمة فيها منافقوها،
فيأتيهم الله
في غيرالصورة
التي يعرفون،
فيقول: أنا
ربكم، فيقولون:
نعوذ بالله
منك، هذا
مكاننا حتى
يأتينا ربنا،
فإذا أتانا
ربنا عرفناه،
فيأتيهم الله
في الصورة
التي يعرفون،
فيقول: أنا
ربكم، فيقولون:
أنت ربنا
فيتبعونه،
ويضرب جسر
جهنم، قال
رسول الله صلى
الله عليه
وسلم: فأكون
أول من يجيز،
ودعاء الرسل
يومئذ: اللهم
سلم سلم. وبه
كلاليب مثل
شوك السعدان،
أما رأيتم شوك
السعدان).
قالوا: بلى
يا رسول الله،
قال: (فإنها
مثل شوك
السعدان، غير
أنها لا يعلم
قدر عظمها إلا
الله، فتخطف
الناس
بأعمالهم،
منهم الموبق
بعمله ومنهم المخردل،
ثم ينجو، حتى
إذا فرغ الله
من القضاء بين
عباده، وأراد
أن يخرج من
النار من أراد
أن يخرج، ممن
كان يشهد أن
لا إله إلا
الله، أمر
الملائكة أن
يخرجوهم،
فيعرفونهم
بعلامة آثار
السجود، وحرم
الله على
النار أن تأكل
من ابن آدم
أثر السجود،
فيخرجونهم قد
امتحشوا،
فيصب عليهم
ماء يقال له ماء
الحياة،
فينبتون نبات
الحبة في حميل
السيل، ويبقى
رجل مقبل
بوجهه على
النار، فيقول:
يا رب، قد
قشبني ريحها،
وأحرقني
ذكاؤها،
فاصرف وجهي عن
النار، فلا
يزال يدعو
الله، فيقول:
لعلك إن
أعطيتك أن
تسألني غيره،
فيقول: لا
وعزتك لا
أسألك غيره،
فيصرف وجهه عن
النار، ثم
يقول بعد ذلك:
يا رب قربني
إلى باب الجنة،
فيقول: أليس
قد زعمت أن لا
تسألني غيره،
ويلك ابن آدم
ما أغدرك، فلا
يزال يدعو،
فيقول: لعلي
إن أعطيتك ذلك
تسألني غيره،
فيقول: لا وعزتك
لا أسألك
غيره، فيعطي
الله من عهود
ومواثيق أن لا
يسأله غيره،
فيقربه إلى
باب الجنة، فإذا
رأى ما فيها
سكت ما شاء
الله أن يسكت،
ثم يقول: رب
أدخلني
الجنة، ثم
يقول: أوليس قد
زعمت أن لا
تسألني غيره،
ويلك يا ابن
آدم ما أغدرك،
فيقول: يا رب
لا تجعلني
أشقى خلقك،
فلا يزال يدعو
حتى يضحك،
فإذا ضحك منه
أذن له بالدخول
فيها، فإذا
دخل فيها قيل:
تمن من كذا،
فيتمنى، ثم
يقال له: تمن
من كذا، فيتمنى،
حتى تنقطع به
الأماني،
فيقول له: هذا
لك ومثله معه).
[-6573-] Ebu Hureyre r.a. şöyle anlatmıştır: Bir
defasında birtakım insanlar:
"Ya Resulallah' Kıyamet gününde biz Rabbimizi görecek
miyiz?" diye sordular. Resuluilah Sallallahu Aleyhi ve Sellem
"Önünde görmeye engel hiçbir bulut yokken güneşi görmeniz
hususunda itişip kakışma suretiyle herhangi bir sıkışıklığa düşer
misiniz?" diye sordu. Sahabiler "Hayır ya Resulallahı" dediler.
Resulullah Sallallahu Aleyhi ve Sellem tekrar:
"Önünde engel hiçbir bulut yok iken ayın ondördüncü gecesi
onu görme hususunda itişip kakışma suretiyle herhangi bir sıkışıklığa uğrar
mısınız?" diye sordu. Sahabiler "Hayır ya Resulallah!" deyince,
Resulullah Sallallahu Aleyhi ve Sellem şöyle dedi:
"İşte sizler onu kıyamet gününde muhakkak böyle apaçık,
sıkışmaksızın göreceksiniz.
Allah bütün insanlan bir araya toplayacak ve:
'Her kim her neye tapıyar idiyse onun ardına düşsün!' buyuracak.
Artık güneşe tapmakta olan güneşin ardına düşer, ay'a tapmakta olan ay'ın
ardına düşer, tağutlara tapmakta olanlar onların ardına takılıp gider. Yalnız
bu ümmet, içlerinde münafıkları da olduğu halde yerinde durup kalacaktır.
Allah onlara önce tanıdıklarından başka surette gelip
'Ben sizin Rabbinizimi' buyuracak. Onlar 'Biz senden Allah'a
sığınırız. Rabbimiz bize gelinceye kadar bizim yerimiz burasıdır, Rabbimiz bize
geldiğinde biz onu tanırız!' diyecekler.
Allah onlara bu defa da tanıdıkları surette gelip 'Ben sizin
Rabbinizim!' buyuracak. Onlar da
'Sen bizim Rabbimizsin' diyecekler ve ona tabi olacaklar ve
cehennem köprüsü kurulur." Resulullah Sallallahu Aleyhi ve Sellem buyurdu
ki:
"(Ümmetini onun üstünden) en önce geçirecek ben olacağım. O
gün resullerin duaları 'Allahumme! Sellim sellim (= ya Allah selamet ver,
selamet ver) , den ibaret olacaktır.
Sırat köprüsünde Sa'dan dikenlerine benzer birçok çengeller
vardır. Siz Sa'dan dikenlerini gördünüz mü?" Sahabiler "Evet
görmüşüzdür ya Resulallah!" dediler. Resulullah Sallallahu Aleyhi ve
Sellem devamla dedi ki:
"İşte bu çengeller Sa'dan dikenlerine benzerler. Ancak şu var
ki ne kadar büyük olduklarını yalnız Allah bilir. İşte bu çengeller insanları
(kötü) amellerinden dolayı kapıp alırlar. Kimi kötü ameli sebebiyle helak olur,
kimi yere çalındıktan sonra kurtulur. Nihayet Allah Teala kulları arasında
hüküm ve adaletini tamamlayıp sırf ilahi rahmeti olarak cehennem ehlinden
dilediklerini cehennemden çıkarmayı irade ettiğinde meleklerine, ilahi rahmete
nailiyetleri murad olunanlardan Allah'a bir şey ortak edinmemişleri 'La ilahe
illallah' diye şehadet etmişleri cehennemden çıkarsınlar diye emir
buyuracaktır.
Melekler bunları cehennemde üzerlerindeki secde izleri,
alametleriyle tanıyıp çıkaracaklardır. Allah Adem oğlundan secde eserini yemeyi
ateşe haram kılmıştır. Melekler onları ateşten kavrulup kapkara olarak
çıkaracaklardır. Sonra üzerlerine hayat suyu denilen bir su dökülecek ve sel
uğrağında biten yabani reyhan tohumları nasıl çabuk biter/erse (yeniden) öyle
biteceklerdir ve onlardan yüzü ateşe dönük bir kimse kalır ki o
'Ya Rab! Beni şu ateşin kokusu zehirleyip duruyor, yalını beni
yakıp duruyor, benim yüzümü bu ateşten döndür!' diyecek. O kimse mütemadiyen
yüzünü ateşten çevirmesi için Allah'a dua edip duracak.
Sonunda Allah ona 'Senin istemekte olduğun şeyi sana verirsem
ondan başka bir şey daha istemen olacak mı?' buyuracak. O kul
'İzzetine yemin ederim ki, senden ondan başkasını istemem!'
diyecek. Allah onun yüzünü ateşten döndürecek. Sonra bunun ardından o kul
'Ya Rab! Beni cennetin kapısına yanaştır!' diyecek. Allah 'Sen
ondan başka bir şey istemeyeceğine azmedip, kesin söz vermiş değil miydin?
Yazık sana ey Ademoğlu! Sen ne kadar sözünde durmaz, ahdine vefa etmez
kişisin!' buyurocak. O kul Allah'a devamlı dua edip durocak. Allah 'Bu isteğini
sana verirsem, ondan .. başkasını ister misin?' buyuracak. O kul
'Hayır! İzzetine yemin ederim ki ondan başka bir şey istemem!'
deyip, ondan başka hiçbir şey istemeyeceğine dair Allah'a birçok ahidler ve
misaklar verecek. Bunun üzerine Allah onu cennetin kapısına yaklaştıracak.
O kimse cennet kapısından yanaşıp da ondaki güzellik/eri görünce
Allah'ın dilediği kadar bir müddet sükut edecek. Sonra 'Ya Rab! Beni cennetin
içine girdir!' diyecek. Sonra Allah da 'Sen ondan başka hiçbirşey
istemeyeceğine kesin söz vermiş değil miydin? Yazık sana ey Ademoğlu! Sen ne
sözünde durmaz kimsesin!' buyuracak. O da
'Ya Rab beni mahlukatının en bedbahtı kılma' diyecek ve bu söz
üzerine dua ve niyazını tekrar ede ede nihayet Allah Teala ona gülecek. Allah
ona gülünce de o kimseye cennete girmesine izin vermiş olacaktır. Cennete
girdiği zaman da o kul'a 'Filan şeyden temenni etI' denilir. O da temenni eder,
sonra ona 'Filan şeyden de temenni et' denilecek. O da uzun uzun temennilerde bulunacak.
Nihayet bütün temennileri kesilince Allah Teala ona
'Bunların hepsi ve bir o kadar dahası da hep senindir!'
buyurocaktır."
Ebu Hureyre dedi ki: Bu kimse, cennet ehlinin cennete en son
girecek ferdidir.
قال أبو
هريرة: وذلك
الرجل آخر أهل
الجنة دخولاً.
قال: وأبو
سعيد الخدري
جالس مع أبي
هريرة لا يغيِّر
عليه شيئاً من
حديثه، حتى
انتهى إلى قوله:
(هذا لك ومثله
معه). قال أبو
سعيد: سمعت
رسول الله صلى
الله عليه
وسلم يقول:
(هذا لك وعشرة
أمثاله). قال
أبو هريرة
حفظت: (مثله
معه).
[-6574-] Ata dedi ki: Ebu Hureyre bunu rivayet ederken
Ebu Said el-Hudrl'de Ebu Hureyre'nin beraberinde oturuyor ve Ebu Hureyre'nin
dediklerinden hiçbir şey değiştirmeye lüzum görmüyordu ta "Bunların hepsi
senin ve bir o kadar dahası da hep senindir" sözüne gelince Ebu Said, Ebu
Hureyre'ye: Ben Resulullah Sallallahu Aleyhi ve SellemIden
"Bunların hepsi ve daha on misli de senindir
buyuracaktır" derken işittim dedi. Ebu Hureyre de ben Resulullah
Sallallahu Aleyhi ve Sellem'den yalnız "Bunlar ve beraberinde bir misli
daha senindir" buyurduğunu ezberledim, dedi.
Fethu'l-Bari Açıklaması:
"Sıratın cehennem köprüsü olduğu." Yani sıratın
Müslümanlar üzerinden geçip cennete gitsinler diye cehennem üzerine kurulan
köprü olduğu.
"Hel tudarrCıne" yani çekişerek, mücadele ederek ve
birbirinizi sıkıştırarak kimseye zarar veriyor musunuz ve kimse de size zarar
veriyor mu? Bu kelime "ra" harfi şeddelenmeden de rivayet edilmiştir.
Bu takdirde fiil zarar anlamına gelen "ed-dayr" kökünden türemiş
olur. Buna göre mana, kimse kimseye muhalif olup da onu yalanlıyor, onunla
çekişiyor ve böylece ona zarar veriyor mu demektir. Fiilin kullanımı
"darahCı, yadiruhCı" şeklindedir. Bazılarına göre bu fiilin manası
bir diğer rivayette olduğu gibi sıkıştırıyor musunuz demektir.
"TeravnehCı kezalike =onu böyle apaçık göreceksiniz."
Vurgulanmak istenen "görme"nin net, kuşkunun olmadığı, meşakkatin ve
birbirine düşmnin bulunmadığı görmeye benzetilmesidir.
Nevevi şöyle demiştir: Ehl-i sünnet mezhebine göre müminlerin
Rablerini görmeleri mümkündür. Mutezile ve Hariei bid'atçiler ise bunun mümkün
olmadığını ileri sürmüşlerdir. Bu, onların cehaletlerini gösterir. Kitap,
sünnet, sahabelerle Ümmetin selefinin ahirette müminlerin Rablerini görecekleri
yolundaki iemalarında birçok delil vardır.
"Tağutlara tapmakta olanlar onların ardına takılıp
gidecektir." Hadiste geçen "tevağit" "tağut"
kelimesinin çoğuludur. Tağut, şeytan, put demektir. Kelimenin çoğulu, tekili,
müzekkeri ve müennesi aynıdır. Nisa suresinin tefsirinde tağuta bir parça işaret
edilmişti. Taberi şöyle der: Bence isabetli olanı şudur:
TağCıt, Allah'tan başkasına ibadet olunan ve Allah'a karşı
azgınlık edip, haddi aşan her şeydir. Bu da ya onun kendisine ibadet edene
galebe çalmasıyla ya da ibadet edenin itaatiyiedir. Bu tapılan varlık insan
olabileceği gibi şeytan veya hayvan ya da cansız bir varlık olabilir. Taberi
şöyle devam eder: Onların kıyamet günü bu tağCıtların ardına düşmeleri, onlara
inanmaya devam etmelerinin cezasıdır. TağCıta tapanların onların peşinden
gitmeleri, istemeseler bile zorla cehenneme sürüklenmeleri için de olabilir.
Ebu Said el-Hudrl'nin Tevhid
Bölümünde nakledilen hadisinde Resulullah Sallallahu Aleyhi ve
Sellem şöyle demektedir:
"Haç ehli haçlarıyla, putperestler putlarıyla, her ilaha
tapanlar ilahlanyla birlikte gideceklerdir." Burada şeytan ve benzeri
tapılmaktan hoşnut olan bir varlığa veya cansız bir nesneye ya da hayvana
tapanların bu hükme dahilolduklarına işaret edilmektedir. Melekler ve Mesih İsa
gibi tapılmaktan hoşnut olmayanlar ise böyle değillerdir.
"Yalnız bu ümmet kalacaktır." İbn Ebi Cemre şöyle
demiştir: "Ümmet" kelimesinden maksat Muhammed ümmeti olabileceği
gibi, bundan daha geniş olarak yorumlama imkanı da vardır. Bu takdirde cinler
dahil bütün tevhid ehli, ümmet kavramına girer. Hadisin devamındaki itaatkar
veya günahkar olup, Allah'a ibadet eden herkesin yerinde kalacağını ifade eden
cümle de bunu göstermektedir.
Bizce söz konusu hüküm, hadisin devamındaki "Ümmetini onun
üstünden en evvel geçirecek ben olacağım" cümlesinden de anlaşılmaktadır.
Çünkü bu cümlede, diğer Nebilerin Hz. Nebilden sonra kendi ümmetierini sırattan
geçireceklerine işaret edilmektedir.
"Onlara 'Yalan söylediniz' denilir." İbn Battal şöyle
demiştir: Bu hadisten münafıkların dünyada yaptıkları gibi -kendilerine fayda
verir umuduyla- müminlerle birlikte geri kalacakları ifade edilmektedir.
Münafıklar bunun kendileri için devam edeceğini zannetmektedirler. Oysa Allahu
Teala müminleri alınlarındaki beyazlık (ğırra) ve ayaklarındaki akseki (tahdı)
ile ayıracaktır.' Zira münafıkta ne ğırra, ne de tahdl olacaktır.
Biz de şunu ekleyelim: Gırra ve tahdlin Muhammed ümmetine mahsus
olduğu sabittir. Bu münafıkların ayrılma meselesine daha yakından bakacak
olursak, onlar ğırra ve tahdie sahip olduktan sonra secdeye muafık olamayarak
ve nuriarı söndürülmek suretiyle müminlerden ayrılacaklardır. Bir ihtimale göre
ise ğırra ve tahdie sahip olacaklar, sonra nurun söndürülmesi esnasında bunlar
kendilerinden alınacaktır.
"Allah onlara evvelce tanıdıklanndan başka bir surette
gelecektir." İbnü'lArabi şöyle demiştir: Onların bu esnada (Allah'a)
sığınmaları bunun istidrac olduğuna inanmalarındandır. Çünkü Allah kötü bir
şeyi emretmez. Batıla ve batıl taraftarlarına uymak çirkin şeylerdendir. Bundan
dolayı Sahih'te şöyle bir ifade yer alır: "Allah onlara tanımadıkları bir
surette gelir. Bu, batıla tabi olanlara uyma emridir. Bundan dolayı 'Rabbimiz
geldiğinde biz onu tanırIZ' derler." Bunun manası Rabbimiz bize bildiğimiz
hak sözü söyleyerek geldiğinde biz onu tanırız demektir.
İbnü'l-Cevzl'ye göre hadisin manası şudur: Allah onlara kıyamet
gününün korkunçluğuyla ve dünyada mislini tanımadıkları şekliyle meleklerin
suretinde gelir. Onlar da bu durumdan (Allah'a) sığınırlar ve şöyle derler:
Rabbimiz gelseydi biz onu tanırdık yani Rabbimiz bize tanıdığımız lütfuyla
gelseydi biz onu tanırdık. Bu Allahu Teala'ın "İncikten açılır"(Kalem
42) ifadesiyle anlattığı durumdur ki "incikten açılmak" işlerin
güçleşmesi demektir.
Kurtubi şöyle demiştir: Bu, kullarından murdar olanları
temizlerden ayırması için Allahu Teala'ın onları imtihan ettiği korkunç bir
durumdur. Şöyle ki münafıklar dünyada iken olduğu gibi, orada da mümkün olduğu
zannıyla kendilerinin de müminlerden olduğunu iddia ederek onlarla birlikte
karışık olarak geri kaldıklarında Allah onlara korkunç bir şekilde gelmek
suretiyle kendilerini imtihan eder ve onların tümüne "Ben sizin
Rabbinizim" der. Müminler Rablerine inkarla cevap verirler. Çünkü onlar
Allahu Teala'ı daha önceden tanımaktadırlar ve onun bu suretteki niteliklerden
uzak olduğunu bilmektedirler. Bundan dolayı "Senden Allah'a sığınırız.
Allah'a hiçbir şeyi ortak koşmayız" derler. Hatta bazıları az kalsın
dönecek hale gelir yani ayağı kayıp da münafıkların düşündüğü gibi düşünecek
duruma gelir.
Kurtubi şöyle der: Bunlar alimler arasında kökü ve kökeni
olmayan bir zümredir. Herhalde bunlar hakka inanıp, basiretsizce onun etrafında
dönenlerdir. Hattabi'nin düşüncesi ise şöyledir: Allah'ın bu görülmesi, onlara
onurlandırma ölsun diye cennetteki görülmesinden farklı olacaktır. Çünkü bu imtihan
içindir. Diğeri onların onurunu arttırmak içindir. Nitekim "el-hüsna ve
ziyade = güzel davrananlara daha güzel karşılık, bir de fazlası
vardır"(Yunus 26) ayetindeki "bir de fazlası" bu şekilde tefsir
edilmiştir. Hatta.bi şöyle devam eder: Mahşer yerinde imtihanın yapılmasında
herhangi bir problem yoktur. Çünkü mükellefiyetierin izleri, ancak cennete veya
cehenneme yerleştikten sonra kesilir.
Kurtubi sözüne devamla der ki: Burada şöyle denebilır: Allahu
Teala'ın ilk başta kendisini onlardan gizlemesi, aralarında kendisini görmeye
layık olmayan münafıkların bulunmasındandır. Onlar müminlerden ayrılınca
aradaki perde kaldırılır ve müminler o zaman "Sen bizim Rabbimizsin"
derler.
Bizim kanaatimiz ise şu yöndedir: "Bize kendisini tanıtınca
onu tanırız" ifadesi ve onun teviliyle ilgili söylediklerimiz göz önüne
alındığında problem ortadan kalkmaktadır.
"Resulullah Sallallahu Aleyhi ve Sellem buyurdu ki:
'Ümmetini onun üstünden en evvel geçirecek ben olacağım'" Şuayb'ın
rivayetinde "men yüCızu" cümlesi "yucevvizu bi ümmetihi"
şeklindedir. Asmai şöyle demiştir: "Caze'l-vadiye" vadide yürüdü,
"ecazehCı" vadiyi yürüyüp kat etti demektir.
Nevevi şöyle demiştir: Hadisin manası şudur: Sıratın üzerinden
ilk geçecek ve onu kat edecek ben ve ümmetim oluruz. Arapçada
"d'ize'l-vadiye ve ecazehu" vadiyi yürüyüp kat etti ve arkasında
bıraktı demektir.
"O gün Nebilerin duaları :4l/ahümme sel/im sel/im' şeklinde
olacaktır." Bu cümle Şuayb'ın rivayetinde "ve la yetekellemu
yevmeizin ahadun iIIe'rrusül =0 gün Nebilerden başka hiç kimse
konuşmayacaktır" şeklindedir. İbrahim b. Sa'd'ın rivayetinde ise
"Onunla ancak Nebiler konuşabilir. Nebilerin o günkü duaları :4l/ahumme!
Sel/im, seiUm' şeklinde olur." Tirmizl'de yer alan el-Muğire hadisine göre
Hz. Nebi Sallallahu Aleyhi ve Sellem "Müminin sırattaki şiarı 'Rabbi
sel/im, sel/im = Allah'ım selamet ver, selam et ver' şeklindedir.
"(Tirmizi, Kıyame)
Bu ifadeden müminlerin şiarının bunu konuşacakları şeklinde
olduğu sonucu çıkmaz. Tam tersine bunu müminlere selamet duası yapan Nebiler
söylerler ve buna onların şiarı ismi verilir. Bu açıklamayla bu konudaki
haberlerin tümü cem ve telif olmaktadır.
Ebu Said hadisinde şöyle bir farklı ifade vardır: "Mümin
(sırattan) göz açıp kapama hızında, şimşek gibi, rüzgar gibi, cins atlar ve
develer gibi geçer." Huzeyfe ve Ebu Hureyre'nin birlikte rivayet ettikleri
hadiste ise şöyle denmektedir:
"Onların ilk zümresi şimşek gibi geçer, sonra rüzgar, sonra
kuş ve hızlı koşan erkekler gibi geçerler. Onları sırattan amel/eri geçirir.
"(Müslim, İman) .
"Ve bihf kela/fb= Onun çengel/eri vardır."
"Bihi''' kelimesindeki zamir, "slrat" yerine kullanılmıştır.
Huzeyfe ve Ebu Hureyre'nin birlikte yaptıkları rivayete göre Resulullah
Sallallahu Aleyhi ve Sellem "Sıratın iki yanında asılı ve işaret edilen
kimseleri yakalaması emredilen çengel/er vardır" diye haber vermiştir.
Kadı Ebu Bekir el-Arabi' şöyle demiştir: Buradaki
"çengeller" "Cehennem şehvetlerle kuşatılmıştır" şeklinde
daha önce geçen hadiste işaret edilen şehevi şeylerdir. İbnü'I-Arabi' şöyle
der: Şehvetler sıratın iki tarafına konmuştur. Her kim bunlara dalacak olursa
cehenneme düşer. Çünkü şehvetler sırat köprüsünün insanı kapan çengelleridir.
Huzeyfe hadisinde ise "Emanet ve sı la-i rahim gönderilir ve sıratın sağlı
sol/u iki tarafında durur" (Müslim, İman) yani sıratın iki yakasında
dururlar.
Bu hadisin manası şudur: Emanet ve sıla-i rahim, şanları yüce,
kullara riayeti gerekli olan hakkının büyüklüğü sebebiyle emanete riayet eden,
etmeyen, akrabalarıyla ilişkisini koparan ve koparmayan herkes orada
durdurulur. Bunlar, hak üzere olan adına mücadele ederken batıla sapanların
aleyhine şehadet ederler.
"Emanet" kelimesi ile "inna aradna'l-emanete
ale's-semavati ve'l-ardi = Biz emaneti göklere, yere ve dağlara teklif
ettik''(Ahzab 72) ayetinde geçen "emanet", "sıla-i rahim"
den de "vetteku'l-lahellezi: tesaelune bihi: ve'l-erham = adını kullanarak
birbirinizden dilekte bulunduğunuz Allah'tan ve akrabalık haklarına
riayetsizlikten sakının"(Nisa 1) ayetinde yer alan "sıla-i
rahim" kastedilmiş olabilir. Allah'ın emrine tazimde ve yarattıklarına
şefkatte bulunmak da buna dahilolur. Sanki emanet ve sıla-i rahim, sırat-i
müstakim, imanın ve dosdoğru dinin iki fıtratı olan İslamın iki yanına
gizlenmişlerdir.
"İşte bu çengeller insanları (kötü) amellerinden dolayı
kapıp alırlar." ez-Zeyn b. el-Müni:r şöyle demiştir: Sözkonusu çengellerin
Sa'dan dikenine benzetilmesi, insanları kapmaktaki hızı, kaçınma ve korunmaya
rağmen ona taktlmanın çokluğu açısından benzetilmiştir. Böylece insanlara dünyada
bildikleri ve doğrudan alıştıkları bir şeyle örnek verilerek temsili bir
anlatım yapılmıştır. Sonra Hz. Nebi Sallallahu Aleyhi ve Sellem sözkonusu
benzetmenin bunların miktarları konusunda olmadığına işaret etmek üzere
istisnada bulunmuştur.
"Minhum el-muhardelu." Bunun manası sırat onları
kurtuluşa erenlere katılmaktan alıkoyar demektir. Bazılarına göre
"el-muhardel" yere çarpılmış demektir. İbnü't-Tıyn' u manayı tercih
etmiş ve haberin ifade akışına bu daha uygundur demiştir.
"Summe yencu = sonra kurtulur." İbn Ebi: Cemre şöyle
demiştir: Bu cümleden sırattan geçecek olanların üç sınıf oldukları
anlaşılmaktadır. Bunlar herhangi bir sıyırık, tırmalama olmaksızın kurtuluşa
erenler, ilk etapta helak olanlar ve bunların ortası olanlardır ki bunlar önce
yara alırlar, sonra kurtuluşa ererler.
Bu kısımlardan her biri de kendi aralarında tekrar kısımlara
ayrılır. Böyle olduğu "bi kadri a'm6/ihim = amellerine göre"
ifadesinden anlaşılmaktadır. "Mekdus" kelimesinin telaffuzu hakkında
ihtilaf edilmiştir. Kelime Müslim'de yer alan bir rivayette (Müslim, İman)
"mekdus" şeklinde yer alırken bazıları "mekduş" şeklinde
rivayet etmişlerdir. "Mekduş", şiddetli bir şekilde sevk etmek
demektir. "Mekdus" ise bir kısmı diğerine binen demektir.
"Allah kulları arasında hüküm ve adaletini
tamamladığında." İbn Ebi: Cemre bu cümleyi Allah'ın ilminde onlara
merhamet edeceği vakit geldiğinde şeklinde tefsir etmiştir.
Nevevi: şöyle der: Hadisin zahirine göre cehennem ateşi yedi
secde organlarının tamamını yemeyecektir. Bunlar alın, iki el, iki diz, iki
ayaktır. Ba,:ı alimler bunu kesin bir dille ifade etmişlerdir.
İbn Ebi Cemre bu hadisten Müslüman olup namaz kılmayan bir
kimsenin cehennemden çıkmayacağını, çünkü onun alnında ve ayaklarında alamet
olmayacağını söylemiştir. Fakat bu hadis "Iem ya'melu hayran kattu = hiç
amel işlememiş" ifadesinin genelliği dolayısıyla Allah'ın kabzasında
çıkacak şeklinde yorumlanmıştır.
"Yabani reyhan tohumları nasıl çabuk biterlerse (yeniden)
öylece biteceklerdir. " İman bölümünde bu kelimenin yabani reyhan olduğu
geçmişti. Kelimenin çoğulu "hibeb"dir.
"Ff hamili's-seyl = sel uğrağında" yani selin
getirdiği ince toprak üzerinde. İbn Ebi Cemre şöyle demiştir: Bu ifade onların
yerden bitme hızlarına işaret etmektedir. Zira yabani reyhan tohumu, bitkilerin
içerisinde en hızlı bitendir. Bir de sel artığında oldıı mu daha da hızlı
biter. Zira sel artığında yumuşak çamurla birlikte selle birlikte gelen
çerçöpün harareti bir araya gelir.
"Bir kimse kalır." Bundan önceki başlık altında yer alan
22. hadisin açıklamasında cehennemden en son çıkacak kişiden söz edilmiş ve bu
kişinin kefen soyucu olduğu belirtilmişti. Huzeyfe'nin naklettiği
İsrailoğulları ile ilgili hadiste şu ifade yer almaktaydı:
"Adamın biri kendi ameli hakkında iyi düşünmüyordu.
Allesine '(Ölünce) Beni yakın' dedi." Bu hadisin son kısmında o kişinin
"Kefen soyucu olduğu" yer almaktaydı Ahmed b. Hanbel, Ebu Avane ve
başka kaynaklarda zikredilen Huzeyfe'nin Ebu Bekir'den naklettiği hadiste şu
ifade yer almaktadır: "Sonra Allah 'Cehennemde herhangi bir am el yaptığı
halde kalan var mı bakın?' diye emreder ve orada bir kişiyi bulurlar. Ona 'Hiç
hayır işledin mi?' diye sorulur. O da 'Hayır! Ancak alışverişlerimde insanlara
müsamaha ederdim' der." (Ahmed b. Hanbel, 1,4)
"Şu ateşin kokusu beni zehirleyip duruyor." Hattabi
şöyle demiştir:
"Kaşabehu'd-duhan" duman boğazına doldu ve kişi onu
yutmaya başladı demektir. "el-Kaşb" kelimesinin aslı yemeğe zehir
katmak demektir. Kullanımı "kaşabehu" şeklindedir. Manası onu zehirledi
demektir. Daha sonra bu fiil dumanla hoş kokunun zirveye çıkması anlamında
kullanılmıştır.
Nevevi şöyle der: "Kaşebeni" beni zehirledi, bana
eziyet etti ve beni helak etti anlamınadır. Bu anlam dilbilimcilerin
çoğunluğunun görüşünü yansıtmaktadır.
Bizce Hattabi'nin görüşünün güzelliğini herkes fark edebilir.
"Yalını beni yakıp duruyor." Hadis metninde geçen
"zekauha" alevi çoktur, tutuşması ve yakıcılığı şiddetlidir
anlamınadır.
"Ya Rab' Ben İ mahlukatının en bedbahtı kılma!" Hadis
metninde geçen "elhalk" kelimesinden burada maksat cennete
girenlerdir.
"Bunların hepsi ve bir o kadar dahası da hep
senindir!" Ebu Said Ebu Hureyre'ye 'Ben Resulullah Sallallahu Aleyhi ve
Sellem'den duydum ... ' demiştir.'
Hadisten Çıkan Sonuçlar
1- İbn Ebi Cemre şöyle demiştir: Hadise göre bir şahsa hakikatı
kavranamayan bir şeyle hitap etmek caizdir ve gerçeği kavranılmayan bu şeyi o
kişinin anladığı simgelerle ifade etmek mümkündür. Ahirette olacak şeyler
isimlendirme hariç dünyadakilere benzemez.
2- Mükellefiyet, kişi cennette veya cehennemde yerini almadıkça
kesilmez.
Mahşer yerinde emri yerine getirme ister istemez zorunlu olarak
gerçekleşir.
3- Hadisten imanın fazileti anlaşılmaktadır. Zira münafık
zahiren imanlı göründüğü için yüzündeki nur ve başka şeyler söndürülüp,
müminlerden ayrılıncaya kadar dokunulmazlığı kendisinde kalmıştır. Sırat
köprüsü olanca inceliğine ve keskinliğine rağmen Adem'den kıyamete kadar gelip
geçmiş bütün mahlukatı içine alır.
4- Cehennem ateşi büyüklüğüne ve şiddetine rağmen yakılması
emredilen sınırı aşmayacaktır.
5- Şefaat dilemek ancak günahkar için sözkonusudur gerekçesi ile
bunu kabul etmeyenlerin aksine onu dilemek caizdir.
Kadi İyad şöyle demiştir: Bu görüşü savunanlar daha önce açıklandığı
üzere hesapsız bir şekilde ve bunun dışında cennete girme esnasında şefaatin
olacağını gözden kaçırmışlardır. Bunun yanında aklı başında olan herkes,
kendisinin kusurlu olduğunu itiraf ettiğine göre kusurundan dolayı af talebine
ihtiyaç duyacaktır. Amel eden herkes de aynı şekilde amelinin kabul
edilmeyeceğinden korku duyacak ve onun kabulü için şefaate ihtiyaç duyacaktır.
Kadı Iyaz şöyle devam eder: Karşı görüşü ileri süren kimsenin
bağışlanma ve rahmet duasında bulunmaması gerekir. Bu da selefin dualarında
izledikleri yola aykırıdır.
6- Hadisten Allahu Teala'ı ahirette görmenin mümkün olduğu
anlaşılmaktadır.
7 - Bu ümmete mensup günahkar bir zümre ateşle azaba uğrayacak,
sonra şefaat ve rahmetle oradan çıkacaktır. Ancak bazıları bu ümmet için böyle
bir şeyin sözkonusu olmadığını söylemiş ve bu konuda gelen haberleri zorlama
birtakım şeylerle tevil etmeye kalkışmışlardır. Oysa sarih naslar bunun sabit
olacağı noktasında birbirini desteklemekte ve güçlendirmektedir.