SATILAN MALIN HÜKMÜ |
3. SATIM BEDELİNİ BAŞKA
BİRŞEYLE DEGİŞTİRMEK
A. AKİT MECLİSİNDE TESLİMİ ŞART
KOŞULMAYAN ŞEYLERDE SATIM BEDELİNİ DEGİŞTİRMEK
B. AKİT MECLİSİNDE TESLİMİ ŞART KOŞULAN
ŞEYLERDE SATIM BEDELİNİ BİR BAŞKA ŞEYLE DEĞİŞTİRMEK
C. "BORÇ VERİLEN ŞEYİ" VE
"TELEF EDİLEN ŞEYİN DEGERİNİ" BAŞKA BİR ŞEYLE DEĞİŞTİRMEK
A. AKİT MECLİSİNDE
TESLİMİ ŞART KOŞULMAYAN ŞEYLERDE SATIM BEDELİNİ DEGİŞTİRMEK
[1] - [Bir satım akdinde
satım bedeli henüz ödenmemişken onu başka bir bedelle değiştirmek caiz midir?
Bu konuda İmam Şafii (r.a.)'ye ait iki görüş bulunmaktadır:]
[Birinci görüş]
İmam Şafii (r.a.)'nin
yeni görüşüne göre zimmette olan satım bedelini -ki bu bedel altın-gümüş para
dışında bir şeyolsa bile- başka bir şeyle değiştirmek dizdir.
[*} - Bunun deli li İbn
Ömer'in şu sözüdür: Ben dinarlar karşılığında develer satardım. Daha sonra
dinarlar yerine dirhemler alırdım. Dirhemler karşılığında satar dinarlar
alırdım. Hz. Peygamber (s.a.v.)'e gelerek bunu bildirdiğimde şunu söyledi:
Aranızda birşey [borç ve alacak] kalmaksızın birbirinizden ayrıldığınız sürece
bunun bir sakıncası yoktUr.(Ebu Davud, Buyu', 3355; Tirmizı, Buyu', 1242;
Müstedrek, Buyu', 2, 44. Tirmizi ve diğerleri bu hadisi rivayet etmiş, Hakim
hadisin müslimin şartına göre sahih olduğunu söylemiştir)
Kişi satım bedelini
teslim almış olsun olmasın fark etmez.
Hadiste "aranızda
bir şey kalmaksızın" ifadesi "değiştirme akdinden" anlamında
olup "önceki akitten bir şey kalmaksızın" anlamına gelmemektedir.
Nitekim diğer rivayetteki bir karine bunu göstermektedir.
[İkinci görüş]
İmam Şafiı (r.a.)'nin
eski görüşüne göre daha önce geçen yasak genel nitelikli olduğundan bu
yasaktır.
[2] - Akitlerden dolayı
tazmin yükümlülüğünün bulunduğu hulO bedeli, mehir, kira sözleşmesinde ücret
gibi bedeller [yukarıdaki hüküm açısından] satım bedeli gibidir; çünkü bunlar
da [kişinin zimmetinde] yerleşmiştir. Selemden doğan borç ise -daha önce
geçtiği üzere- bunlardan farklıdır.
Bu belirtilen bedeller
ile satım bedeli arasında şu açılardan fark bulunduğu söylenmiştir:
[a] - Bunların inkıtaa
uğramasıyla akit de kendiliğinden fesholma veya feshedilme ile yüzyüzedir. Buna
karşılık satım bedeli öyle değildir.
[b] - Bu bedellerin
bizatihi kendileri akdin amacıdır, satım bedeli ise öyle değildir.
[3] - Veresiye satım
bedeli peşinle -bu bedeli ödeyecek olan kişi kendisi peşin ödemişse-
değiştirilebilir; bunun aksi ise caiz değildir; çünkü bunda bir süre eklenmesi
söz konusu değildir.
Not: ..... "semen" [satım bedeli] öde
göre karşısında paradan başka bir şey bulunması halinde para için kullanılır.
Şayet bir akitteki iki bedel de para ise veya iki bedel de mal ise "şunun
karşılığında" diye ifade edilen şey satım bedeli, bunun karşısında yer
alan ise kendisi için bedel ödenendir.
Kişi "sana bu
elbiseyi bir köle karşılığında sattım" dese ve kölenin de niteliklerini
saysa, bu akitte köle satım bedeli olur, bu bedelin başka bir şeyle
değiştirilmesi caizdir. Buna karşılık elbise başka bir şeyle değiştirilemez;
çünkü elbise, karşılığında bedel ödenen şeydir.
Şu sorulabilir:
Alimlerin sözünden anlaşıldığına göre kişi kölesini para karşığılında selem
olarak satsa paralar satım bedeli olur, bunlar yerine başkasının verilmesi
sahih olur. Daha önce geçtiğine göre ise selem akdinde sipariş edilen malın
başkasıyla değiştirilmesi sahih olmaz.
Buna şöyle cevap
verilir: Burada "karşılığında" ifadesinin kullanılmış olması ile
"selem akdinde sipariş edilen malolma" özelliği birbiriyle
çeliştiğinden bu değişim sahih olmaz.
Alimlerin "satım
bedeli, bir satım akdinde şunun karşılığında denilen şeydir" şeklindeki
ifadeleri mutlak olmakla birlikte burada bir durum ona engelolduğundan bu durum
genel kurala bir noksanlık getirmez.
Şöyle de denmiştir:
Alimlerin "satım bedelinin değiştirilmesi cilizdir" ifadesi yaygın
durum dikkate alınarak söylenmiştir, yukarıda itiraz olarak ileri sürülen konu
gerçekte itirazı gerektirecek bir durum teşkil etmez.
Yukarıdaki hükümleri n
tümü "mecliste teslim alınması şart koşulmayan şeyler" için
geçerlidir.
B. AKİT MECLİSİNDE
TESLİMİ ŞART KOŞULAN ŞEYLERDE SATIM BEDELİNİ BİR BAŞKA ŞEYLE DEĞİŞTİRMEK
[1] - Kişi satım bedelini,
onunla faizin illeti konusunda ittifak eden bir şeyle değiştirse, örneğin satım
bedeli olan dirhemleri dinarlarla değiştirse veya tersini yapsa o zaman -daha
önce geçen hadisin de gösterdiği üzere- faizden kaçınmak amacıyla bedelin
mecliste teslimi şart koşulur. Bedeli belirlemek yeterli olmaz.
[2] - Daha doğru görüşe
göre satım bedelinin akitte belirlenmesi [tayin edilmesi] şart değildir; çünkü
zimmette olan bir şey karşılığında sarf akdi yapmak caizdir .
Diğer görüşe göre ise
[dinde yasaklanmış olan] "borcun borç karşılığında satımı" durumuna
düşmemek için belirleme yapmak şarttır.
[3] -Satım bedeli olarak
belirlenen dirhemler yerine elbise verilmesi örneğinde olduğu gibi, satım
bedeli, onunla faizin illeti konusunda ittifak etmeyen bir şeyle
değiştirildiğinde [yeni satım bedelinin derhal teslimi şart mıdır? Bu konuda
iki görüş bulunmaktadır:]
[Birinci görüş]
Daha doğru görüşe göre
bedelin mecliste derhal teslimi şart değildir. Bununla birlikte mecliste
elbisenin [şu elbise diye] belirlenmesi kesin olarak gereklidir.
Akit esnasında
belirlemenin gerekli olup olmadığı konusunda "satım bedelini, kendisiyle
faizin illeti konusunda ittifak eden başka bir şeyle değiştirmek"
konusunda var olan iki görüş aynen geçerlidir.
[İkinci görüş]
Diğer görüşe göre
mecliste teslim şarttır; çünkü bedellerden birisi borçtur, dolayısıyla -tıpkı
selem akdinde sipariş edilen mal karşılığında ödenen bedelde olduğu gibi-
teslim edilmesi şarttır.
Şu sorulabilir:
Nevevi'nin "satım bedeli olarak belirlenen dirhemler yerine yiyecek
maddesi verse" demesi daha uygun olurdu; çünkü elbise zaten faize tabi bir
mal değildir. Böyle iken elbise hakkında "elbise dirhemlerle faizin illeti
bakımından ittifak etmemektedir" demek uygun kaçmamaktadır.
Buna şöyle cevap verilebilir:
Olumsuzluk, konunun olumsuzlanmasıyla yerine gelmiş olmaktadır. Şu halde elbise
meselesinde de "faizin hiçbir şekilde geçerli olmaması" itibarıyla bu
hüküm doğru olmaktadır.
C. "BORÇ VERİLEN
ŞEYİ" VE "TELEF EDİLEN ŞEYİN DEGERİNİ" BAŞKA BİR ŞEYLE
DEĞİŞTİRMEK
[1] - Borç verilen şey
bir başka şeyle değiştirilmek istense, son dönem alimlerinden bazılarının
görüşünün aksine -henüz tüketilmemiş olsa bile- bu caizdir. Her ne kadar
tüketilme öncesinde zimmette kesin yerleşmemiş olsa bile hüküm böyledir.
[2] - Kişi;
[a] - Telef edilen şeyin
değerini veya mislini [vermek yerine bunu] başka bir şeyle değiştirse,
[b] - Yine "satım
bedeli" veya "kendisi için bedel tayin edilen şey" dışındaki her
türlü borçta ödenecek şeyi başka bir şeyle değiştirmek istese [ne olur?]
Örneğin;
> Ödenmesi vasiyet
edilen borç,
> Mut'a'da hakimin
takdir ettiği borç,
> Tazminden
kaynaklanan borç,
> Belirli sayıda
fakirlerin olması [ve onların kendilerine verilecek fıtır sadakasındaki gıda
maddesi yerine başka bir şey verilmesini istemeleri durumunda] fıtır sadaka sı
borcu,
[İşte yukarıdaki] gibi
borçlarda borç olarak ödenecek şey yerine [alacaklının rızasıyla] başka bir şey
verilmesi caizdir; çünkü bu borçlar kesinleşmiştir.
Böyle bir değişiklik
yapılması durumda bedelin mecliste teslim edilmesi ve tayininin şart olup
olmadığı konusunda yukarıdaki hükümler yani asıl borç ile onun yerine verilen
şeyin faizin illeti açısından birbirinden farklı olup olmamasına ilişkin
hükümler geçerlidir.
İsnevı şöyle demiştir:
Havale sebebiyle sabit olan borç konusu incelenmeye muhtaçtır. [Bu konuda iki
ihtimal vardır:]
[a] - Birinci ihtimale
göre bu mesele, "havale bir satım mıdır değil midir?" konusundaki
görüş ayrılığına dayalı olarak çözümlenebilir.
[b] - İkinci bir ihtimal
ise asıl borca bakılarak onun hükmü verilebilir.
İkinci ihtimal daha
güçlüdür.
BİR SONRAKİ SAYFA İÇİN
AŞAĞIDAKİ LİNK’E TIKLAYIN
4. ALACAĞl,
BORÇLUDAN BAŞKASINA SATMAK