|
AKİDDE MUHAYYERLİK |
3. SÜTLÜ GÖRÜNSÜN DİYE
BİRKAÇ GÜN SAĞILMADAN SATILAN HAYVANA İLİŞKİN HÜKÜMLER
Bu bölümde Nevevi [satın
alınan malın satıcıya geri verilmesi ile ilgili] üçüncü durumu, yani
"fiili aldatma sebebiyle meydana geldiği varsayılan durumdan dolayı malın
geri verilmesi muhayyerliği" ni ele almıştır.
Nevevi önce bunun
hükmünü belirterek konuya başlamıştır.
A. SÜTLÜ GÖRÜNSÜN DİYE HAYVANIN
MEMESİNDE SÜT BİRİKTİRMENİN HÜKMÜ
B. TASRİYE İŞLEMİNİN HUKUKİ SONUCU
A. SÜTLÜ GÖRÜNSÜN DİYE
HAYVANIN MEMESİNDE SÜT BİRİKTİRMENİN HÜKMÜ
"Tasriye"
[yani satılacak hayvanı sütlü görünsün diye sağmayarak memesinde süt
biriktirmek] haramdır.
"Tasriye"
müşterinin hayvanı bol sütlü sanması için satıcının dişi deve vb. sütlü
hayvanları satmadan önce bir süre sağmaksızın bırakmasıdır.
Tasriye haramdır.
[*] - Bunun delili
Buharı ve Müslim'in rivayet ettiği şu hadistir.[Satacağınız] develeri ve koyunları
[sütlü görünsün diye] sağmaksızın bırakmayın. Bir kimse bu yasaklamadan sonra
sütlü görünsün diye birkaç gün sağılmamış bir hayvan satın alırsa hayvanı
sağdıktan sonra şu iki seçenekten birini seçme hakkına sahiptir: Razı olursa
hayvanı elinde tutar, istemezse hayvanı ve onunla birlikte bir sa' miktarında
hurmayı satıcıya geri verir.(Buhari, Buyu', 2150; Müslim, Buyu', 3794)
[Hadiste yalnızca deve
ve koyundan bahsedilmekle birlikte] "aldatma" şeklindeki ortak
gerekçeden hareketle diğer hayvanlar da bunlara kıyas edilmiştir.
Not: Nevevi'nin genel ifadesinden "kişinin
hayvanı sütlü görünsün diye sağmaması" hakkındaki hüküm açısından, bunun,
hayvanı satma amacıyla yapılmasıyla böyle olmaması arasında bir fark olmadığı
anlaşılmaktadır. Nitekim et- Tetimme adlı eserin yazarı bunu açık olarak ifade
etmiş ve bunun gerekçesini de "bu, hayvana zarar vermektedir"
şeklinde açıklamıştır. Rafil'nin ise bunu "aldatma" gerekçesiyle
açıklaması bunun sadece satım amacıyla yapıldığında yasak olmasını gerektirir. Darimı
de bunu açık olarak ifade etmiştir. Bu, hayvan hakkında bir zararın söz konusu
olmadığı duruma yorulur.
B. TASRİYE İŞLEMİNİN
HUKUKİ SONUCU
1. Sütlü görünsün diye
hayvanı sağmadan satmak müşteriye derhal [yani bunu öğrendiği anda] akdi bozma
muhayyerliği doğurur.
[Zayıf] bir görüşe göre
bu muhayyerliğin süresi üç güne kadar devam eder.
2. Bu şekilde hayvanı
satın alan kişi [aldatıldığını anlayıp hayvanı geri vermek istediğinde] sütün
telef olmasından / tüketilmesinden sonra hayvanı geri verecek olduğunda
hayvanla birlikte bir sa' hurmayı da satıcıya geri verir. [Zayıf] bir görüşe
göre [hurma dışında] temel gıda maddelerinden bir sa' vermesi de yeterli olur.
3. Daha doğru görüşe
göre;
a) Bir sa' miktarı,
[hurma verme zorunluluğu] sütün çokluk ve azlığına göre değişmez.
b) Tasriye sebebiyle
olan muhayyerlik hakkı yalnızca eti yenen evcil hayvanlara özgü olmayıp eti
yenen bütün hayvanları, cariye ve dişi eşeği de kapsar. Kişi [diğer hayvanları
ve cariyeyi] geri vereceğinde bunların yanında başka bir şey vermez. Cariyenin
sütü konusunda mezhep içinde farklı bir görüş de vardır.
1. Sütlü görünsün diye
sağılmamış olan bir hayvan satıldığında durumu bilmeyen müşteri bunu
öğrendiğinde -yukarıda geçen hadis gerekçesiyle- muhayyerlik [yani hayvanı geri
verme] hakkına sahip olur.
2. [Bu şekilde hayvan
satın alan kişinin muhayyerlik hakkının süresi ne kadardır? Bu konuda iki görüş
bulunmaktadır:]
[Birinci görüş]
[Bu muhayyerlik hakkı]
-tıpkı kusur muhayyerliğinde olduğu gibiderhal yerine getirilmesi gereken bir
haktır.
[İkinci görüş]
[Zayıf] bir görüşe göre,
müşteri durumu öğrenmiş olsa bile bu ~ muhayyerlik akit anından itibaren üç gün
boyunca devam eder.
[*] - Bu görüşün delili Müslim'in
rivayet ettiği şu hadistir: Sütlü görünsün diye sağılmamış olan bir koyun satın
alan kişi [sütü sağ ıp durumu fark ettiğinde] üç gün boyunca [koyunu geri verip
vermeme konusunda] muhayyerdir (Müslim, Buyu', 3811)
Ruyani'nin naklettiği ve
alimlerimizin çoğunluğu tarafından da doğru kabul edilen rivayete göre bu, İmam
Şafii (r.a.)'nin el-İmla adlı eserde yer alan kendi ifadesidir. İbn Dakık el-Id
Şerhu'l-umde adlı eserinde bu görüşün doğru olduğunu söylemiştir.
Birinci görüşte olanlar
bu hadise şu şekilde cevap vermişlerdir: Hadis yaygın olarak görülen durum
dikkate alınarak böyle söylenmiştir; çünkü hayvanın birkaç gün boyunca
sağılmamış olduğu genellikle üç günden daha az sürede anlaşılmaz, zira bu süre
dolmadan önce sütün azlığı hayvanın az yem yemiş olmasına, ağılına, el
değiştirmiş olmasına vb. sebeplere bağlanır.
Not: Nevevi'nin ifadesinden şu sonuç çıkmaktadır:
Satıcı unutarak hayvanı sağmamış olsa veya hayvanın memesinde süt kendiliğinden
birikmiş olsa müşteri için hayvanı geri verme hakkı doğmaz. Gazall ve
el-Havi's-sağir adlı eser bunu tek görüş olarak aktarmışlardır. Çünkü bu
durumda bir aldatma sözkonusu değildir.
Beğavl'nin sahih kabul
ettiği ve Kadı Hüseyin'in de tek görüş olarak aktardığına göre bu durumda
müşteri açısından zarar sözkonusu olduğu için muhayyerlik sabit olur. Bu görüş
mutemed olan görüştür.
Süt miktarı tasriye
fiilinin akıllara getirdiği miktar kadar fazla olsa ve bu fazlalık devam etse,
hayvanı geri vermeyi gerektiren durum ortadan kalktığından müşterinin hayvanı
geri verme muhayyerliği olmaz.
3. Müşteri hayvanı
sağdıktan sonra, memesinde süt biriktirilmiş olduğunu anladığında hayvanı geri
vermek isterse, sütü tükettikten sonra hayvanı geri verirse veya iki taraf
hayvanın geri verilmesi konusunda anlaşamazsa müşteri, akit esnasında hayvanın
memesinde bulunan sütün bedeli olarak [ne vermelidir? Bu konuda iki görüş
bulunmaktadır: ]
[Birinci görüş]
Müşteri hayvanla
birlikte bir sa' hurma verir. Bir sa'lık hurmanın değeri hayvanın değerinden
fazla olsa bile hüküm böyledir. Bunun gerekçesi daha önce geçen hadistir. Hurma
-tıpkı fitrede olduğu gibio bölgede yaygın olarak bulunan hurma üzerinden
ödenir.
Not: Nevevi'nin "sütün telef olmasından
sonra" ifadesi "sütü sağdıktan sonra henüz tüketmeden önce bir sa'
miktarında hurma vermenin gerekli olmadığı" anlamına gelmekteyse de bu
kastedilmemiştir. Çünkü hayvanın memesinde süt mevcutsa ve satıcı da bu sütün
geri verilmesini istese müşteri bu sütü vermeye zorlanamaz. Çünkü satım akdi
sonrasında hayvanın memesinde oluşan süt müşterinin mülküdür. Müşteri bu sütü
istese -süt değişime uğramamış olsa bile- satıcı bunu kabul etmeye zorlanamaz;
çünkü bunun tazeliği kalmamıştır.
Nevevi "sağdıktan
sonra" demiş olsa daha iyi olur ve benim yaptığım bu açıklamalara gerek
kalmazdı.
Müşteri hayvanı sağmadan
önce durumun farkına varsa hayvanı geri vermesi yeterli olup başka bir şey
vermez.
[İkinci Görüş]
[Zayıf bir görüşe göre
temel gıda maddelerinden bir sa' yeter; çünkü rivayetlerin birinde yukarıdaki
gibi "hurma" ifadesi (Buhari, Zekat, 1504; Tirmizı, Zekat, 676.),
Tirmizi'de olduğu gibi
bir başka rivayette "yiyecek"" ifadesi (Tirmizı, Zekat, 673.
Tirmizi bu hadisin sahih olduğunu söylemiştir. ),
Ebu Davud'un naklettiği
bir rivayette ise "buğday" ifadesi geçmektedir(Eba Davud, Zekat,
1619).
Bundan anlaşılmaktadır
ki bu meselede genelolarak "temel gıda maddesi" dikkate alınmaktadır.
4. Bu [ikinci] görüş
esas alındığında kişi temel gıda maddelerinden dilediğini seçebilir mi yoksa
belirli biri mi gereklidir? Nevevi'nin ifadelerinin çoğunluğundan kişinin
dilediğini seçebileceği anlaşılmaktadır. Görüşlerden birisi böyle olmakla
birlikte ikincisi daha doğrudur.
5. Bu durumda müşterinin
hurma vermesini gerekli gören görüş [yani ilk görüş] esas alındığında;
İki taraf gerek misli
bulunan gerekse kıyemi olan hurmadan bir sa'dan farklı bir miktar üzerinde
karşılıklı anlaşsalar bu caiz olur; çünkü hak yalnızca onlara aittir. Hatta
ZerkeşI' nin belirttiğine göre zahir olan görüş şudur: "Taraflar herhangi
bir şey verilmeksizin hayvanın tek başına geri verilmesi" konusunda
anlaşmış olsalar bu caiz olur.
[Soru] Burada niçin fıtır sadakasının aksine
yalnızca hurma ile sınırlama yapılmış ve hurma dışında bir şey "değeri ve
azık olma yönü" hurmadan fazla olsa bile karşılıklı rıza olmadan
verilemiyar?
[Cevap] Burada bir açıdan hikmet i kavranamayan bir
yolla iki taraf arasında anlaşmazlığı giderme durumu söz konusudur. Fıtır
sadakasında ise amaç fakirin ihtiyacını gidermektir.
6. Kişinin hurma verme
imkanı bulunmazsa, Rafii ve Nevevi'nin MaverdI' den aktardığı görüşe göre bu
durumda hurmanın Medine'deki değerini verir. Bu, Maverdl'ye ait iki görüşten
biridir. İbnü'lMukri de bunu esas almıştır. İtimad edilen de budur. Diğer görüş
ise "hurma bulunabilen en yakın yerdeki hurmanın değeri" üzerinden
bir sa' hurma değeri verilir. Subkı, Ezrai ve başka bazı alimler de bu görüşü
doğru kabul etmişlerdir.
7. Kişi bir sa' hurma
karşılığında memesinde süt biriktirilmiş bir hayvan satın alsa, hayvanı geri
vermek istediğinde hayvanla birlikte isterse bir sa' hurma verir ve kendi
verdiği bir sa' hurmayı da geri alır. Kadı Hüseyin ve bazı başka alimler şöyle
demişlerdir: "Çünkü fesih işlemlerinde faizin bir etkisi yoktur."
8. Bir akitte birden
fazla tasriye fiili bulunsa, bunların sayısınca hurma sa'ı geri verilir. İmam
Şafii (r.a.) bunu açık olarak ifade etmiştir.
9. Satıcının birden
fazla olması veya müşterinin birden fazla olması yahut satılan malların
fiyatlarının tek tek belirtilmesi gibi yollarla akit birden fazla olsa bu
durumda;
[a] - Müşterilerin bir
kısmı malı geri verse,
[b] - Satıcıların bir
kısmına mal geri verilse,
[c] - Malların bir kısmı
geri verilse,
Verilecek sa' miktarı
birden fazla olur mu? Bu konuya temas eden birini görmedim. Bence bu durumda sa'
miktarı birden fazla olur; çünkü alimler hayvandan sağılan sütün az veya çok
olması arasında bir fark olmadığını söylemişlerdir.
10. Kişi hayvanı
sağdıktan sonra, hayvanın memesinde süt biriktirilmiş olması kusuruna razı
olsa, daha sonra hayvanda başka bir kusurun bulunduğunu görse, İmam Şafii
(r.a.)'nin açık ifadesine göre bu durumda müşteri hayvanı sütün bedeli ile
birlikte geri verir.
Yine kişi, süt
biriktirilme dışındaki bir kusur sebebiyle bir hayvanı geri verirken hayvanı
sağmışsa geri verirken sütün karşılığı olarak bir sa' hurma verir. Beğavı bunu
tek görüş olarak nakletmiş, Kadı Hüseyin ve İbnü'r-Rif'a bunu doğru görüş kabul
etmişlerdir. Zayıf bir görüşe göre ise bu durumda müşteri bir sa' hurma geri
vermez; çünkü sütlü göstermek için hayvanı sağmama meselesinin aksine burada
sütün miktarı az olup bunun biriktirilmesine özen gösterilmez.
11. [Tasriye sebebiyle
hayvanı geri verecek olan müşterinin sağdığı süte karşılık olarak vereceği
hurmanın miktarı sabit midir? Bu konuda mezhep içinde iki görüş bulunmaktadır:]
[Birinci görüş)
Daha doğru görüşe göre
bir sa' miktarı sütün çokluk veya azlığına göre değişmez. Bunun delili hem daha
önce geçen hadisin zahir anlamı hem de iki taraf arasındaki anlaşmazlığı
gidermektir. Ayrıca cenin telef edilmesi halinde nasıl ki bunun erkek veya dişi
olmasına göre verilecek diyet değişmiyorsa ve yine küçüklük ve büyüklük
açısından değişiklik olmasına rağmen başta açılan yara sebebiyle verilen diyet
değiştirmiyorsa bu da değişmez.
[İkinci görüş)
Diğer görüşe göre
verilecek hurmanın miktarı sağılan sütün azlık ve çokluğuna göre değişir.
Verilecek hurma veya diğer gıda maddesinin miktarı sütün miktarına göre
değişir.
Bu miktar bir sa'dan
fazla da olabilir, az da olabilir.
12. [Tasriye işlemi
sebebiyle geri verme yalnızca hayvan satımına mı özgüdür? Bu konuda mezhep
içinde iki görüş bulunmaktadır:]
[Birinci görüş)
Daha doğru görüşe göre
tasriye sebebiyle olan muhayyerlik yalnızca deve, sığır ve koyun gibi
hayvanlara özgü değildir. Aksine bütün yenilebilir hayvanları, cariyeleri ve
evcil eşek satımını da kapsar.
[*] - Çünkü Müslim'in
bir rivayetinde Hz. Peygamber (s.a.v.)'den "kim sütlü görünsün diye
sağılmamış bir şey satın alırsa" şeklinde bir ifade nakledilmiş,
Buharl'nin bir rivayetinde ise "kim sütü biriktirilmiş bir şey satın
alırsa" ifadesi nakledilmiştir (Buhari, Buyu', 2149).
Ayrıca dişi eşeğin sütü
de [hayvanın] eğitim[i] amacıyla istenilen bir şeydir.
[İkinci görüş]
Bu hüküm yalnızca deve, sığır
ve davar cinsine özgüdür; çünkü bunların dışındaki varlıkların sütü nadiren
amaçlanır.
13. Kişi cariye ve
eşeğin sütü karşılığında herhangi bir şey vermez. Ayrıca cariyenin sütünden de
genellikle bedel alınmaz. Yine dişi eşeğin sütü de necis olup bunun için
karşılık alınamaz.
Cariyenin geri verilmesi
esnasında sütüne karşılık olarak bir bedel verileceğini söyleyen bir görüş de
bulunmaktadır; çünkü karşılık almanın sahih olması açısından cariyenin sütü de
diğer evcil hayvanların sütü gibidir.
Bu görüş esas alınırsa
kişi cariyeyi geri verirken süt karşılığında bir sa' hurma mı yoksa hurmanın
veya bir başka gıda maddesinin değerini mi verecektir? EI-Minhac'daki ifadenin
zahirinden bu durumda hurma verileceği ve bu görüşün dişi eşek hakkında geçerli
olmadığı anlaşılmaktadır. Istahrı bu görüşü dişi eşeğin sütü konusunda da
uygulamıştır; çünkü ona göre bu süt temiz olup içilebilir.
Alimlerin ifadesinin
zahirinden eti yenen bütün hayvanlarda geri verirken bir sa' vermenin yeterli
olduğu anlaşılmaktadır. Subkı "sahih ve meşhur olan görüş budur"
demiş, Ezrai ise tavşan, tilki, sırtlan vb. hayvanlar hakkında bu görüşü garip
karşıladığını belirtmiştir.
BİR SONRAKİ SAYFA İÇİN
AŞAĞIDAKİ LİNK’E TIKLAYIN
MUHAYYERLİK
DOĞURAN BAŞKA SEBEPLER