EL-MUVAFAKAT *ŞATİBİ*

İCTİHAD / İSTİFTA VE İKTİDA / YEDİNCİ MESELE:

Bu meselede, kendilerine uyulması sahih olan alimlerde bulunması gereken özelliklerden söz edilecektir. Sıradan insanlar (amm!, avam), bu özelliklerden hareketle, kimin fetvasına uyabileceklerini kestirebileceklerdir:

İmam Malik şöyle demiştir: "Bazen bana bir mesele gelir ve o beni yemekten, içmekten ve uyumaktan alıkoyar" Kendisine: "Eba Abdillah! Vallahi senin sözün insanların yanında aynen taş üzerine kazılmış nakış gibidir. Sen ne söylesen mutlaka onu senden hüsnükabulle karşılamakta ve benimsemektedirler? dediler. O: "Bu (dediğiniz mertebeye) layık olabilecek kişi, ancak böyle 0landır" diye karşılık verdi. Ravi diyor ki: Rüyamda birini gördüm, o: "Malik (hatadan) masumdur" diyordu.

(İmam Malik) yine şöyle demiştir: "Gerçek şu ki ben, bir mesele hakkında on küsur yıldır düşünmekteyim; hala onun hakkında bir fikre varabilmiş değilim"

Yine o: "Bazen bana bir mesele arzedilir de, ben geceler boyunca onun üzerinde düşünürüm" demiştir.

O, kendisine bir mesele sorulduğu zaman, suali sorana: "Sen git, ben ona bir bakayım" derdi. Adam gider o, meseleyi tekrar tekrar ele alırdı. Kendisine niye böyle yaptığı sorulduğunda o, ağladı ve: "Ben bu meseleler yüzünden çok dehşetli bir günüm olacağından korkmaktayım" dedi.

O, oturduğu zaman başını eğer ve Allah'ı zikrederek dudaklarını oynatırdı, sağa sola bakmazdı. Kendisine bir mesele hakkında sorulduğu zaman rengi -kendisi kızıl tenli idi- değişir ve benzi sararırdı. Başını önüne eğer, dudaklarını kıpırdatır, sonra: "Maşaallah! La havle vela kuvvete illa billahi! .. " derdi. Bazen kendisine elli mesele sorulur, onlardan hiçbirisine cevap vermezdi.

O şöyle derdi: "Kim bir mesele hakkında cevap vermek isterse, cevap vermeden önce kendisini cennet ya da cehenneme arzetsin, ahirette kurtuluşu nasılolacak, onu bir ölçüp biçsin, ondan sonra cevap versin"

Biri şöyle demişti: "Sanki İmam Malik, kendisine bir mesele hakkında sorulduğu zaman, vallahi cennet ile cehennem arasında durur gibi bir hal alırdı"

Yine o şöyle demişti: "Bana, helal ve haramla ilgili bir mesele hakkında soru sorulması gibi daha ağır gelen birşey yoktur. Çünkü bu, Allah'ın hükmü hakkında kesin yargıda bulunmaktır. Memleketimizdeki ilim adamları ve fakihlere yetiştim, onlardan biri, kendisine bir mesele hakkında sorulduğu zaman sanki kendisine ölüm gelmiş gibi bir hal alırdı. Zamanımızdaki insanlar ise, bu gibi konularda ve fetva verme de çok istekli davranmaktadırlar. Eğer bunlar, yarın bu yüzden ne hale geleceklerini bilselerdi, elbette bu konuda isteksiz davranırlar ve fazla fetva vermeye yanaşmazlardı. İşte Hz. Ömer, Hz. Ali ve üstün sahabilerin tavrı: Onlar Rasülullah'ın [s.a.v.] içerisinde gönderildiği en hayırlı nesilolmalarına rağmen kendilerine bir mesele arzedildiği zaman, Rasülullah'ın [s.a.v.] ashabını toplarlar ve onlara durumu sorarlar, ondan sonra o konu hakkında fetva verirlerdi. Zamanımızdaki insanlar ise, çok fetva verir olmakla övünür hale gelmişlerdir. Halbuki, bu konudaki (temkinli tavırları) ölçüsünde kendilerine ilimden esrar perdeleri aralanacaktır"

Yine o şöyle demiştir: "Ne gerçek ilim adamlarının, ne örnek insanlar olan selef-i salihimizin, İslami konularda kendilerine başvurulan kimselerin (hakkında kesin nass bulunmayan konularda) 'Bu helaldir, bu haramdır' demeleri vaki değildir; aksine onlar: 'Ben bunu kerih görüyorum, şunu uygun görüyorum' derlerdi. Helal ve haram şeklindeki kesin hükümde bulunma, Allah Teala'ya karşı bir iftiradır. Allah Teala'nın: "De ki: Allah'ın size indirdiği rızıktan bir kısmını helal, bir kısmını da haram mı kıldınız?"(Yunus 59) ayetini işitmedin mi? Çünkü helal, sadece Allah Teala'nın ve rasülünün helal kıldığı, haram da yine o ikisinin haram kıldığı şeydir"

Musa b. Davüd şöyle demiştir: Ulema içerisinde İmam Malik'ten daha fazla 'La uhsinu = İyi bilmiyorum' diyen bir başkasını görmedim. Bazen onu şöyle derken işitirdim: "Bu şey bizim başımıza gelmedi" , "Bu memleketimizde olmayan birşey" Kendisine sual soran kişiye: "Şimdi sen git de ben durumun hakkında bir bakayım" Ravi der ki: Gerçek şu ki, fıkıh (yani sorulan şeyin bilgisi) onda hazır mevcut olurdu. (Ancak o takvasından dolayı, mesele hakkında temkinli davranırdı.) Onu Allah, ancak takvası sebebiyle yüceltmiştir"

Bir adam İmam Malik'e bir mesele sorar ve kendisinin bu soruyu sormak için ta Mağrib'den altı aylık bir yoldan gönderildiğini zikreder. Ona: "Seni gönderene, benim bu konuda bir bilgim olmadığını bildir" der. O: "Peki onu kim bilir?" diye sorar. İmam: "Allah'ın öğrettiği kimse" diye cevaplar.

Yine bir adam, Mağrib halkının kendisine sormasını tenbihledikleri bir meseleyi ona sorar. O: Bilmiyorum. Biz, memleketimiz de böyle birşeyle karşılaşmadık. Üstadlarımızdan bu konuda söz eden birini de işitmedik.

Ancak sen (sonra) yine gelirsin" dedi. Yarın olunca adam, yükünü katırına yüklemiş bir halde hayvanını çekerek geldi ve: "Meselem!" dedi. İmam: "Bilmiyorum. O nedir?" dedi. Adam: "Ebu AbdiHah! Arkamda yeryüzünde senden daha bilgin hiçbir kimsenin olmadığını söyleyen insanlan bıraktım geldim" dedi. İmam Malik hiç oralı olmadan: "Döndüğün zaman onlara benim iyi bilmediğimi haber ver" dedi.

Bir başka adam sordu, ona cevap vermedi. O: "Ebu AbdiHah! Bana cevap ver!" dedi. imam: ''Yazık sana! Kendinle Allah arasında beni bir hüccet kılmak istersin. Herşeyden önce, nasıl kurtulacağıma bakmaya ben muhtacım. Ondan sonradır ki ancak seni kurtarabilirim"

Kendisine kırk sekiz mesele soruldu. Bunlardan otuz ikisine 'Bilmiyorum' diye cevap verdi.

Irak'tan kendisine kırk soru yöneltildi. Bunlardan sadece beşine cevap verdi.

İbn Aclan şöyle der: "Eğer 'Bilmiyorum' sözü alime uğramazsa, o helak olur" Bu söz İbn Abbas'tan da rivayet edilmiştir.

O şöyle demiştir: İbn Hürmüz'ü: "A..ıime yaraşan, sohbet yaranlarına 'La edri = Bilmiyorum' sözünü miras bırakmaktır" derken işittim.

O, kendisine yöneltilen soruların çoğuna "Bilmiyorum" derdi. Ömer b. Yezid şöyle demiştir: İmam Malik'e bu konuda niye böyle davrandığını sordum. O şöyle cevap verdi: "Şamlılar Şam'larına, Iraklılar Iraklarına, Mısırlılar Mısırlarına dönerler. Sonra ben belki de onlara verdiğim fetvadan rücu ederim (fakat onlar bunu öğrenemezler ve öyle gider)" Ben bunu el-Leys'e söyledim. Bunun üzerine o ağladı ve: "Malik, vallahi el-Leys'den daha güçlüdür" dedi ya da buna benzer birşey söyledi.

Bir defasında ona yirmi küsur mesele soruldu, onlardan sadece birine cevap verdi. Kendisine yüz mesele sorulsa, onlardan beş ya da on tanesine ancak cevap verir, geri kalan kısım hakkında ise "Bilmiyorum" derdi.

Ebu Mus'ab anlatır. el-Muğire bize: "Gelin, İmam Malik'e sormak istediğimiz bütün meselelerimizi bir araya toplayalım" dedi. Onları toplamak için bir süre bekledik ve soracaklarımızı bir listeye yazdık. el-Muğire listeyi ona gönderdi. Bazılarına cevap verdi, çoğu hakkında da 'Bilmiyorum' yazdı. Bunun üzerine el-Muğire: "Ey insanlar! Vallahi bu adamı Allah, ancak takvası sebebiyle yüceltmiştir" dedi.

Ondan, kendisine yöneltilen sorulara "Bilmiyorum", "İyi bilmiyorum" şeklinde karşılık verdiğine dair rivayetler pek çoktur. O kadar ki şöyle denmiştir: Eğer bir kimse, İmam Malik bir meseleye cevap verinceye kadar söylediği "Bilmiyorum" sözüyle elindeki sahifeyi doldurmak istese, doldururdu.

Kendisine: "Ey Ebu Abdillah! Eğer sen 'Bilmiyorum' dersen, o zaman kim bilecek?!" denildi. O: "Zavallı! Sen benim kim olduğumu zannediyorsun? Ben kimim? Benim yerim ne ki, sizin bilmediklerinizi ben bileyim" dedi ve sonra İbn Ömer hadisini delilolarak kullanmaya başladı ve şöyle dedi: "Koca İbn Ömer 'Bilmiyorum' diyor. Hal böyle iken ben de kim oluyorum? Şüphesiz insanları helak eden kendilerini beğenmeleri ve riyaset talebinde bulunmalarıdır. .. )"

Bir başka defasında şöyle demiştir: "Şüphesiz Ömer b. el-Hattab, bu tür şeylerle karşılaşmış, fakat onlara cevap vermemiştir." İbn ez-Zübeyr: "Bilmiyorum" demiştir. İbn Ömer: "Bilmiyorum" demiştir.

İmam Malik'e bir konu sorulmuş, o "Bilmiyorum" diye cevap vermiştir.

Soran kişi: "Bu hafif, kolay bir meseledir. Ben bununla sadece emire bildirtmek istemiştim" (?) demişti. Soruyu soran kişi, mevki sahibi biriydi. Bunun üzerine İmam Malik kızdı ve: "Hafif, kolay bir meseleymiş! İlimde hafifbirşey yoktur. Allah Teala'nın: "Biz senin üzerine ağır bir kelam indireceğiz"(Müzzemmil 5) buyurduğunu işitmedin mi? İlmin tamamı ağırdır. Özellikle de kıyamet gününde sorguya çekilecek olan şeyler" dedi.

Biri şöyle demiştir: İmam Malik'ten 'La havle vela kuvvete illa billah' sözünden daha çok bir söz işitmedim. Eğer biz elimizdeki yazılevhalarınızı onun 'Bilmiyorum. Bu konudaki sözümüz, nihayet bir zandan ibarettir. Biz bu konuda kesin kanaat sahibi değiliz' sözleriyle doldurmak istesek, rahatlıkla doldurabilir ve öylece huzurundan ayrılabilirdik.

Kendisine İbnu'l-Kasım şöyle demiştir: "Alış veriş konularını Medine ehlinden sonra Mısırlılardan daha iyi bilen kimse yok" İmam Malik ona: "Onlar nereden öğrenmişler?" dedi. O: "Senden" diye cevap verdi. İmam: "Ben bilmiyorum ki, bu durumda onu benden nasıl öğrenmiş olurlar?!" dedi.

İbn Vehb'den: İmam Malik şöyle demiştir: "İbn Şihab'dan çok hadis işittim; onlardan asla hiçbirini rivayet etmedim, rivayet etmem de" el-Fervi demiştir ki: "Ona, niye diye sordum" O: "Ameli bir değeri yok" diye cevap verdi.

Bir adam İmam Malik'e: "es-Sevri, bize senden şu konuda rivayette bulundu" dedi. İmam: "Ben şu şu konuda bir hadis rivayet edeceğim ve onu Medine'de açığa vurmayacağım (öyle mi?)" dedi.

Ona: "İbn Uyeyne'de, senden duymadığımız hadisler var" dediler.

İmam: "Ben işittiğim herşeyi insanlara rivayet edeceğim öyle mi? O zaman ben ahmak biri olurum" dedi. Bir başka rivayette: "O zaman ben onları sapıtmış olurum. Benden öyle hadisler çıkmıştır ki, keşke o hadislerden her biri karşılığında kırbaçlansaydım da -ki ben kırbaça insanların en tahammülsüzüyüm- onların hiç söylememiş olsaydım" dediği ifade edilmiştir.

Öldüğü zaman, geride bıraktıkları arasında, hayatında asla rivayet etmediği pek çok miktarda hadis bulunmuştur.

Kendisine: "Bu hadisi senden başka bilen yok" dediklerinde hemen onu terkederdi. Kendisine: "Bu ehl-i bid'atin işine yarayacak bir hadis" dediklerinde onu terkederdi. Kendisine: Falanca, garib (bilinmedik) hadisler rivayet eder" dediklerinde: "Biz garib (bilinmedik) hadislerden kaçarız" demiştir. O, bir hadis hakkında tereddüde düştüğü zaman onu tamamen' terkederdi.

O şöyle derdi: "Ben bir insanım; hata da ederim, isabet de. Benim görüşüme bakın: Kitab'a ve sünnete uygun düşenlerini alın, uygun düşmeyenlerini ise terkedin"

Yine o şöyle demiştir: "İnsanın her söylediği söze -faziletli biri de olsa- uyulmaz, yol edinilmez ve çeşitli ülkelere ulaştırılmaz. Bu konuda Allah Teala şöyle buyurur: "Sözü dinleyip en güzeline tabi olan kullarımı müjdele!"(Zümer 18)

Kendisine bir mesele soruldu, ona cevap verdi, sonra cevap yerine şöyle dedi: "Bilmiyorum, benim söylediğim sadece bir görüşten ibarettir. Olur ya ben hata ederim, sonra ondan dönerim, söylediğim herşey yazılır (ve öyle kalır)"

Eşheb şöyle demiştir: Bir mesele hakkındaki cevabını yazarken beni gördü ve bana: "Onu yazma; çünkü bilemem belki üzerinde sebat ederim, belki etmem" dedi.

İbn Vehb ise: "Onu, alimin, kendisine yöneltilen sorulara çokça cevap vermesini kınarken işittim" demiştir. Yine onu, kendisine fazla sorulduğu zaman, cevap vermekten kaçındığını gördüm ve şöyle dediğini işittim: "Yeter! Kim çoğa kaçarsa, hata eder" O çok soru sorulmasını ayıplar ve şöyle derdi: "Sanki o azgın deve gibi konuşur; şu şöyledir, bu böyledir der, herşey hakkında dırdır söz eder"

Bir defasında Iraklı biri, "Bir adam ölü (murdar) bir tavuğa bassa, ondan bir yumurta çıksa ve o anda da yumurta bir civciv çıkarsa, onu yiyebilir mi?" diye bir soru sordu. İmam Malik ona: "Olacak şey hakkında sor, olmayacak şeyi bırak!" dedi.

Bir başkası benzeri birşey sordu, ona cevap vermedi. Bunun üzerine adam: "Ebu Abdillah! Niçin bana cevap vermiyorsun?" dedi. İmam: "Eğer faydalanacağın birşey hakkında sorsaydın, sana cevap verirdim" diye karşılık verdi.

Kendisine: "Kureyş, senin meclisinde atalarından ve faziletlerinden bahsetmemenden şikayetçi" dediler. O: "Biz, sadece bereketini umduğumuz konulardan bahsederiz" diye cevap verdi.

İbnu'l-Kasım şöyle anlatır: "İmam Malik, çok az cevap verirdi. Yakınları ondan cevap alabilmek için hileye başvururlardı. Öğrenmek istedikleri meseleyi, sanki başına gelmiş bir meseleymiş gibi bir adamın ona getirip sormasını temin ederler, o da ona cevap verirdi"

İbn Vehb'e şöyle demişti: "Çok sormaktan ve rivayeti doğru olmayacak şeyleri dinlemekten sakın! Ben bu gibi şeyleri rivayet etmek için değil, sadece öğrenmek için dinlerim" Yine ona: "İnsan birşeyi işittiği zaman mutlaka onu söyler. Buna rağmen ben İbn Şihab'dan birçok şey işittim ki, onları asla rivayet etmedim, yaşadığım müddetçe de yapmayacağımı umuyorum. Ben, attığım hadislerden daha çoğunu atmadığım için pişman olmuşumdur"

Eşheb şöyle demiştir: Rüyamda birini gördüm şöyle diyordu: "İmam Malik, fetva verirken bir söz söylemeyi itiyat edinmiştir ki, eğer o dağlar üzerine inecek olsaydı onları yerinden oynatırdı. Bu 'Maşaallah, la kuvvete illa billah' sözüdür"

Buraya kadar yaptığımız nakiller, insana ulemadan kimin fetvaya ve kendisini taklide daha layık olduğunu gösterecek mahiyettedir. Bu hususlar göz önüne alındığında, üstün olan ile olmayan arasındaki fark kendisini gösterir. Ben bu sözleri, İmam Malik taklit edilsin diye -her ne kadar kendisi aşırı derecede bu meziyetlere sahip olması sebebiyle tercihe daha şayan bulunuyorsa da- kaydetmedim. Bilakis, bu özellikler diğer alimler için bir kıstas edinilsin istedim. Çünkü bunlar, İslam'ın diğer hidayet imamlarında da mevcuttur. Şu kadar var ki, kiminde diğerinden daha fazladır.

Sonraki sayfa için aşağıdaki link’e tıkla:

SEKİZİNCİ MESELE