EL-MUVAFAKAT *ŞATİBİ*

AVARİZU’L-EDİLLE / BEŞİNCİ FASIL: MÜCMEL VE MÜBEYYEN /

SEKİZİNCİ MESELE:

Mekruhların gerçek anlamda yerleşebilmesi için ne haramlarla ne de mübahlarla eşit tutulmamaları gerekir.

Haramlarla eş tutulmamalıdır; çünkü eğer mekruh haram mesabesinde tutulursa o zaman onun haram olduğu inancı doğar ve belki zamanla bilmeyen kimseler için o şeyi terketmek vacip halini alır.

İTİRAZ: Bu hususun beyanı için mekruhun işlenmiş olması gerekir.

Halbuki o, yasaklanmış şeyler kapsamındadır.

CEVAP: Beyan durumu daha güçlüdür. Bazen kesin yasak bile, üstün bir masIahat varsa işlenebilmektedir. Mesela, zina eden kimsenin suçu gerçekten işleyip işlemediğinin tesbiti için ona çeşitli sorular yöneltilmesi bu kabildendir. Hadiste geldiği üzere, Hz. Peygamber [s.a.v.] zina ikrarında bulunan kimseye çeşitli sorular yönelttikten sonra "Sen onu şey ettin mi?" diye kinayesiz açıkça o fiilin ismini zikretmiştir. Halbuki aynı sözün beyan sadedinde olmaksızın zikredilmesi mekruh ve adaba aykırıdır. Ancak burada, hükmün ortaya çıkması için açıkça söylenmesi gerekmektedir ve beyan yönü daha güçlü olmaktadır. Dolayısıyla üzerine terettüp edecek şey hoşgörülür ve bağışlanır. Burada da durum aynıdır. Hz. Aişe'nin, Rasulullah [s.a.v.] ile birlikte yaptığı şeyi yani guslün gerekmesi için sünnet mahallinin girmesinin yeterli olduğunu haber vermesine baksanız al Keza Hz. Peygamber'in [s.a.v.] Ümmü Seleme'ye "Benim de öyle yaptığımı, haber verseydin ya" buyurması da böyledir. Burada Hz. Aişe'nin bildirdiği, Hz. Peygamber'in [s.a.v.] bildirmesini istediği şeyler, ayıp şeyler olup, beyan sadedinde olmadığı zaman söylenmesi yasaktır. Daha önce, ihramlı olduğu halde İbn Abbas'ın cimadan bahseden recez söylediği geçmişti. Beyan sadedinde olduğu zaman, bu gibi şeylerde bir beis görülmemektedir.

İkincisine yani mekruhların, mübahlarla eş tutulmaması kısmına gelince; mekruhlar devamlı surette işlenir ve onlardan kaçınılmaz ise, o mekruhların mübah oldukları inancı doğar ve bilmeyenlere göre onun hükmü mekruhluktan mübahlığa dönüşür. Bunun beyanı, değiştirme ve uygun bir şekilde te'dib (zecr) yoluyla olur. Özellikle de sünnet edinilebilecek mekruhlar karşısında bu tavır daha belirgindir. Bunlar, mescitlerde ve dini amaçlı toplantı ve derneklerin olduğu, çoğunluk halkın bir arada bulunduğu yerlerde işlenen mekruhlardır. İşte bu noktadan hareketledir ki İmam Malik, Rasulullah'ın [s.a.v.] mescidinde herhangi bir mekruh işleyen kimseye karşı çok şiddetli tepki gösterirdi. Hatta o, sevap kasdı ile mübah işleyen kimselere dahi sert çıkardı. Nitekim birinde, sıcaktan ridasını önüne koyan bir kimsenin te'dib edilmesini emretmişti.

FASIL:

Buraya kadar geçen meselelerden hem fıkıh (furu') hem de usul ile ilgili kaideler doğar:

Bunlardan biri şudur: Mendup olan bedeni ibadetlerden herhangi birini kendisi için iltizam edinen bir kimsenin, -eğer gözlerin kendi üzerinde olduğu bir kimse ya da benzeri biri ise- cahillerin, o ibadetin vacip birşeyolduğunu zannedecekleri şekilde devamlılık göstermesi uygun değildir. Aksine böyle birinin bazı vakitlerde o ameli terketmesi ve böylece onun vacip olmadığının bilinmesi uygun olur. Çünkü tekrarlanmakta olan vaciplerin özelliği, o şeyin iltizam edilmesi ve ihmal edilmeksizin sürekli olarak vaktinde yapılmış olmasıdır. Nitekim mendubun özelliği de, sürekli yapılmamasıdır. Eğer devamlı yapılacak olursa, o zaman vacip için söz konusu olan özelliği kazanmış olacağından yanlış değerlendirmelere meydan verecek, belki zamanla kendisi de o mendubu vacip kabul edecek

ve bu şekilde devam edecek, sonunda da sapıtacaklar.

Aynı durum şu hususlarda da geçerlidir:

1. İbadetin, illa da belli bir keyfiyet üzere ifasının iltizam edilmesi.

2. Bir başka ibadetin ya da ibadet olmayan başka bir unsurun eklenmesi sebebiyle, bu hallerde bulunmayan manaların ortaya çıkması.

3. Mübahın çeşitli şekillerde irası mümkün iken illa da içlerinden bir şeklin seçilip, hep o şekil üzere devamlılık gösterilmesi ve diğer şekillerin terkedilmesi.

4. Bazı mübahların, belli bir gerekçe olmaksızın -meşru hükmün terk olduğu intibaını verecek şekilde- terkedilmesi.

Bu noktadan hareketle Hz. Ömer, minberde secde ayetini okumuş, sonra insanlarla birlikte secde etmişti. Bir başka defasında yine okumuştu. Yerine yaklaştığında, insanlar secde etmek üzere hazırlandılar; fakat Hz. Ömer secde etmedi: "Allah Teala, bunu bize yazmamıştır; ancak dilersek yapmamız hali müstesna" dedi.

İmam Malik'e, abdest alınırken besmele çekilmesi soruldu. o: "Hayvan boğazIamak mı istiyor?" diye takılarak, soruya verilecek cevabın sanki bu konuda güçlü bir talep olduğu şeklindeki beklentisine tepki göstermiş oldu.

Yine Hz. Ömer'den abdest hakkında: "Ha sağımızdan başlamışız, ha solumuzdan başlamışız, bizce önemli değil" dediği nakledilmiştir. Halbuki her şeyde sağdan başlamak müstehaptır.

Birinci kısma yani ibadetin, illa da belli bir keyfiyet özere irasının iltizam edilmesine örnek olarak, İmam Malik'in namazda kıyamda iken ayakların hiç oynatılmamasma gösterdiği tepkiyi verebiliriz.

İbadet olmayan başka bir unsurun ibadete eklenmesine örnek, Maverdi'nin naklettiği secdeden kalktıktan sonra alnın silinmesi ile Hz. Ömer'in ihtilam olduğunda elbisesini değiştirmeyip yıkamayı tercih etmesi ve ''Vallahi eğer ben bunu yaparsam, bu sünnet olur. Bilakis gördüğümü yıkarım, görmediğim üzerine de su serperim (olur biter)" demesidir.

Mübahın çeşitli şekillerde ifası mümkün iken illa da içlerinden bir şekli seçip, hep o şekil üzere devamlılık gösterilmesi ve diğer şekillerin terkedilmesine örnek olarak da, İmam Malik'ten nakledilen şu olayı gösterebiliriz: Ona abdest alınırken bir kere yıkanmasının hükmü sorulmuştu:

"Hayır, abdest ikişer ikişer veya üçer üçer (yıkamakla) olur" diye cevap verdi. Halbuki hem abdestte hem de gusülde belli bir sayı değil de, istenilen organların iyice yıkanmış olması (isbağ) esas kabul edilmişti. el-Lahmi bunu şöyle izah eder: "Bu bir ihtiyat ve koruma şeklidir. Çünkü sıradan biri, örnek olan kimseyi birer kere yıkayarak abdest alır halde görünce, kendisi de aynı şeyi yapacaktır. Belki bir kerede organlarını tam olarak yıkayamayacak, bu yüzden abdestsiz namaz kılma durumuna düşecektir."

Bu gibi örnekler çoktur.

Bütün bunlar, insanların yanında yaptığı zaman ve o fiili işleyene başkalarının uyabileceği ihtimalinin bulunması halinde söz konusudur. Böyle olmaz da kişi kendi başına, kimsenin görmeyeceği şekilde ve yaptığı şeyin de dindeki hükmü ne ise ona itikat ederek işlemesi durumunda bir sakınca yoktur. Nitekim müteahhir alimler Şevval'den altı gün oruç tutma hakkında, kim bunu kendi kendine onun sahih olacağına itikat ederek tutarsa, bu sahih olur, demişlerdir. Keza İmam Malik bir kere yıkanarak alınan abdest hakkında: "Bunu, ancak abdest ahkamını bilen bir kimse için caiz görürüm" demiştir. el-Lahmi'nin izahı, kişinin kendisine tabi olunmayacağı bir yerde yapması halinde bir sakınca olmayacağını ve onun mezhep üzere hareket etmiş olacağını göstermektedir. Çünkü İmam Malik'in abdest hakkındaki aslı, bir sayı tahdidinin bulunmadığı, asıl maksadın organların tam olarak yıkanmış olması şeklindedir. Ama bir kere yıkamayı iltizam eder ve o şekli hiç terketmez ise, o zaman bunun insanların gözü önünde olması uygun olmaz. Çünkü devamlı olarak insanların gözü önünde öyle yapacak olursa, muhtemelen bilgisiz insanlar onun vacip veya matlup, ya da terki caiz olmayan birşeyolduğunu zannedeceklerdir. Halbuki şer' an o öyle değildir. Dolayısıyla izhar etmesi durumunda mutlaka o kişinin, o şekli devamlı olarak iltizam etmediğini göstermesi, iltizamı halinde de onu izhar etmemesi gerekecektir. Bu, Deliller bölümünün evvelinde zikredilen şart üzere olacaktır.

İTİRAZ: Bu, daha önce ortaya konan amellerin devamlılığına yönelik Şari'in kasdına ters düşer. Hz. Peygamber [s.a.v.] bir amel işlediği zaman onu iyice ortaya kordu.

CEVAP: İtiraz varid değildir. Çünkü devamlılık vasfı, hiç terkedilmeyen birşey hakkında kullanıldığı gibi, çoğunlukla yapılan şey hakkında da kullanılır. Dolayısıyla birşeyin bazı vakitlerde terkedilmiş olması, onu devamlılık vasfından çıkarmış olmaz. Nitekim biz, sahabenin kurban kesmeyi bazı vakitlerde terketmeleri hakkında, onların kurban kesme konusunda müdavim olmadıklarını söylemiyoruz. Şu halde devamlılık vasfının sahih olabilmesi için, asla terk durumunun olmaması şart değildir; şart olan lügat bakımından ism-i fail kalıbının kendisine hakikat anlamda kullanılması sahih olabilecek ölçüde çoğu zaman o şeyi yapar olması veya ekseriyettir.

Sufiyye, seyrü sülükte, vacip olmayan bazı şeyleri iltizam etmiş, hatta işleme konusunda vacip ile mendup; terk konusunda da mekruhla haramı eşit tutmuşlardır. Dahası terk konusunda bir çok mübah ile mekruhları dahi eşit kabul etmişlerdir. Bu tarz, onların gidişatlarının esası olmuştur. Özellikle de ruhsatların alınmasını terketmişlerdir. Zira onların tuttukları yolun gereklerinden biri de, salik için -seyrü sülük halinde olması hasebiyle- ruhsatlara kendisini kaptırmaması ve diğer insanlar için gerekli olmayan şeyleri iltizam edinmesidir. Onlar tarikatlarını, kendileri ve müritleri arasında sırlarını saklamak ve hiçbir şekilde onları izhar etmemek, seyrü sülük için üstlenmiş oldukları vazifeler ve mücahede halleriyle halvete çekilmek üzere kurmuşlardır. Çünkü bunlar kendilerini görüp de maksatlarını anlayamayacakların; vacip olmayanı vacip, caiz olanı caiz değil veya matlup sanmalarından ya da kendi hallerine muttali olanların hakklarında kötü zanna düşebileceklerinden korkmuşlardır. Dolayısıyla bu konuda onları suçlamamak gerekir. Nitekim onlar vecd hallerine ait sırlarını sakladıkları için de kınanmazlar. Zira onlar, bu esasa dayanmaktadırlar. Onlardan bazılarının ya kendilerine galebe çalan bir vecd halinden dolayı, ya da bazılarının görüşlerini sahih başka bir esas üzerine bina etmeleri sebebiyle bu aslı ihlal etmeleri yüzünden, bir yanda ulemadan pek çoğunun onlara karşı suizan beslemesi kapısı açılırken, öbür taraftan da cahillerin onların maksatlarını anlayamamaları, kastetmiş oldukları şeyi anlamaları kapısı aralanmıştır. Bunların hepsi de mahzurludur.

Sonraki sayfa için aşağıdaki link’e tıkla:

DOKUZUNCU MESELE