EL-MUVAFAKAT *ŞATİBİ*

GENEL OLARAK DELİLLER / a) Delillerle ilgili külli esaslar /

ON İKİNCİ MESELE:

Her bir şer'i delil şu ihtimallerin birinden uzak değildir:

a) ilk selef döneminde devamlı ya da çoğu kez olarak kendisi ile amel

edilmiştir.

b) Çok nadir olarak ya da belli bir dönem içerisinde amel edilmiştir. c) Asla kendisi ile amel edilmemiştir.

Böylece delille amel edilip edilmeme konusunda karşımıza üç kısım çıkmaktadır:

Birinci kısım: Devamlı ya da çoğu kez olarak kendisi ile amel edilmiş olması. Böylesi bir delili kullanma ve onun gereği ile amel etme konusunda herhangi bir problem bulunmamaktadır. Tabi olunması gereken sünnet, takip edilmesi gereken doğru yol budur. Delilin gereklilik (vücup), mendupluk ya da başka bir hüküm gerektirir olması arasında bir fark yoktur. Mesela, Hz. Peygamberin [s.a.v.] sözlü beyanları yanında fiili ile taharet, her çeşidi ile farz ve nafile namaz hükümlerini bildirmesi, şartları ile birlikte zekatı açıklaması, kurban, akika, nikah, talak, alış-veriş ve şer'iatta yer alan diğer hükümleri söz, fiil ya da takrir (tasvib, onay) yolu ile 'açıklaması gibi. Onun ve ondan sonra gelen ashabının uygulaması da devamlı ya da çoğu kez, bu açıklamalar doğrultusunda meydana gelmiştir. Genelolarak bu gibi yerlerde söz ile uygulama birbirine uygun düşmüş ve herhangi bir şekilde çelişmemiştir. Böylesi bir durumda daha sonra gelen ümmetin herhangi bir kayıt aranmaksızın bu tür delilleri kullanmaları ve onların gereği ile amel etmeleri konusunda en ufak bir kuşku bulunmamaktadır. Kim buna muhalefet eder ve ilk nesillerin amel ettikleri deliller doğrultusunda amel etmezse, onun hakkında Hükümler bahsinde külliliğin ve cüziliğin dikkate alınması konusundaki husus geçerli olacaktır. Oraya bakılsın. Burada tekrara gerek duymuyoruz.

İkinci kısım: Nadir hallerde, ya da belli bir hal ya da zamanda kendisi ile amel edilen kısım. Bu durumda bu kısımdan olmayan başka bir delil tercih edilmiş, devamlı ya da çoğu kez o kullanılmış oluyor demektir. İşte o diğeri, tabi olunması gereken sünnet, takip edilmesi gereken yol olmaktadır. Nadir olarak kendisi ile amel edilen delile gelince, onun üzerinde durmak ve gereği doğrultusunda amel etmek üzerinde düşünmek, daha yaygın ve daha çok amel edilen delil üzerinde sebat göstermek gerekecektir. Çünkü ilk nesillerin o delile muhalif olan delil üzerinde amelde devamlılık göstermeleri ya şer'i bir gerekçeden, ya da şer'i olmayan bir gerekçeden dolayı olacaktır. Şer'i olmayan bir gerekçeden dolayı olması ihtimali batıldır. Şu halde mutlaka şer'i bir gerekçeden dolayı onunla amelde istikrar göstermiş olmalıdırlar. Durum böyle olunca nadir hallerde istidlalde bulunulan delil ile amel etmek, -hakikatte bir tearuzdan söz edilmese de selefin amel için araştırdıkları manaya ters düşmüş olur. Bu durumda mutlaka onların araştırdıkları delili araştırmak ve onların üzerinde devamlı olarak bulundukları delile uygunluk göstermek gerekecektir. Sonra, nadiren amel edilen delil ile, çoğu kez kendisi ile amel edilmiş olan delilin muhayyerlik gerektirecekleri farzedilse bile, selefin o delille devamlı olarak amel etmiş olmaları, bunun mutlak bir muhayyerlik olmadığını ortaya koyar. Aksine, onların üzerinde devamlı bulundukları delil, -diğeri ile amelde bir beis olmasa bile- bir anlamda daha öncelikli olacaktır. Aynen mübahla mendubun karşı karşıya gelmesi durumunda olduğu gibi. Çünkü bunların konumu, mükellefin işlemesine nisbetle tercihe bırakılan şeye benzemektedir. Çünkü mendubun kısmen terkinde bir günah bulunmamaktadır. Dolayısıyla mükellef mendup ve mübah karşısında bir nevi muhayyer gibi olmaktadır. Ancak aslında durum öyle değildir; mendubu işlemesi, mübahı işlemesinden daha uygun olmaktadır. Aynı durum konumuz için de geçerlidir. Buna ilaveten usulcüler, kadaya a'yan diye anılan şahsalhale özel nitelikli nassların bir başka delille desteklenmedikçe kendi başlarına delilolarak kullanılamayacaklarını da söylemişlerdir. Çünkü bizzat kendisinde ihtimal bulunduran bu deliller öte taraftan, sürekli yapılagelen amele ters düşmeme imkanı da taşımaktadır (o yüzden kendileri ile amel edilebilmesi için başka bir delil ile desteklenmesi şartı aranmıştır). Hükümler bahsinde geçen ve bazı sahabilerin bazı mübahları terkettiklerini bildiren (ve onların sanki bu şeylerin mübah olmadığı düşüncesinde oldukları intibaını veren) durumlar bunlardandır. Durum böyle olunca, bu az amel edilmiş delilin karşısında bulunan delil ile amel etme tarafı ağır basmış olacaktır. Bu kısım için pekçok örnek bulunmaktadır. Ancak bunlar iki gruba ayrılırlar:

1. Az amel edilmesinin makul bir izah ve sebebi olan deliller. Bu türden olanlarda, sebebin ortadan kalkması durumunda sonuç da ortadan kalkacak şekildedir. Bunun bir çok yerleri vardır; tahdid edilmiş sınırları veya tayin edilmiş vakitleri vb. beyan için vuku bulması gibi.

Mesela, Cibril'in (a.s.) Hz. Peygamber'e iki gün imamlık yaptığını bildiren hadis; Hz. Peygamber'in [s.a.v.] namaz vaktini soran kimseye: "Bizimle birlikte bu iki gün namaz kıl" buyurması bu türdendir. Hz. Peygamber'in [s.a.v.] bu soruya cevap olsun için, namazı ikinci günde vakitlerin tam sonunda kılmış olması, kişinin tercihine bırakılan ve artık öte aşması imkanı bulunmayan vaktin en son dilimini bildirmek içindir. Sonra Hz. Peygamber [s.a.v.] yazın, şiddetli sıcağın biraz serinlemesini beklemek, yolculukta iki namazı birleştirerek kılmak vb. gibi bir mazeret olmadıkça devamlı olarak namazı vaktin ilk anlarında kılmıştır. "Kim güneş doğmadan önce bir rekat kılabilirse, o kişi sabah namazına yetişmiş olur ... hadisi de aynı şekilde, mutlak olmayıp özür vakitleri ile ilgili açıklama yapmak içindir. Onun içindir ki, normal şartlarda bu vakitte namaz kılma gerçekleşmemiştir. Bunun içindir ki, "Sabah namazını aydınlatın" hadisi doğrultusunda amel etme görüşünün zayıf kaldığı (mercuhluğu) anlaşılmış olur. Eğer hadis sahih değilse, zaten durum açık olur. Ebu Mesud el-Ensari'nin, namazı vaktin sonuna bırakması yüzünden el-Muğire b. Şube'ye; Urve b. ez-Zübeyr'in de aynı şekilde Ömer b. Akdülaziz'e tepki göstermelerinin izahı da bu yolla anlaşılmaktadır. Urve bu karşı çıkması sırasında, Hz. Aişe'nin: "Hz. Peygamber [s.a.v.] ikindi namazını güneş evin içerisinde iken henüz (batıya doğru meyledip de duvara vurup) zahir olmadan kılardı" sözünü delilolarak kullanmıştır. Hadiste geçen 'kılardı' ifadesi, örfen işin çokça böyle yapıldığını gösterir. Bu haliyle o, Hz. Peygamber'in [s.a.v.] üzerinde devamlı olduğu bir hususa muhalefet konusunda ona karşı delil getirmiş oluyordu. Nitekim Ebu Mesud da, el-Muğire'ye karşı Cibril'in indiğini, Hz. Peygamber'e namaz kıldırdığını ve sonunda da "İşte bu şekilde emrolundun" dediğini ifade eden hadisi delilolarak kullanmış oluyordu. Hz. Ömer de cuma günü kendisi minberde hutbe ira d ederken mescide giren kimseye "Bu hangi saat?" demesi vb. de bu türden olmaktadır.

Hz. Peygamber [s.a.v.] Ramazan gecesini mescidde ihya (teravih namazı kılarak) etmişti. Sonra cemaatin çoğalması sebebiyle onlara farz olabilir endişesiyle bunu terketti. Daha sonra hem kendisi hem de Hz. Ebu Bekir, farklı bir uygulamaya gitmediler. Hz. Ömer devri gelince, o teravih namazını cemaat halinde kıldırdı; çünkü farz olma endişesi artık yoktu. Sonra bu namazın gecenin sonunda kılınmasının, kendisinin yaptığı bu işten daha faziletli olduğunu hatırlatmadan da geri kalmadı. Bunun içindir ki, sahabe ve tabiin neslinden ileri gelen simalar, yatsı namazını kıldıktan sonra evlerine gidip; teravih namazını cemaatle kılmazlardı (gecenin sonunda kendi evlerinde gecelerini ihya ederlerdi). İmam Malik de, güç yetirebilen kimseler için bunu müstahap görmüştür.

Hz. Aişe, Hz. Peygamber'in [s.a.v.] kuşluk namazını terketmesini işte bu şekilde izah etmiştir. Kendisi ise, onun terkini gerektiren illet ortadan kalktı gerekçesi ile kuşluk namazını kılardı. O şöyle diyor: "Hz. Peygamber'in [s.a.v.] kuşluk namazı kıldığını asla görmedim. Ben ise bu namazı kılıyorum" Başka bir rivayette ise şöyle demiştir: "Ben gerçekten o namazı kılıyorum. Muhakkak ki Resulullah bazı amelleri yapmayı arzu ettiği halde, insanlar onlarla amel ederler de sonra onlara farz kılınır korkusundan dolayı onları terkederdi" Hz. Aişe, kuşluk namazını sekiz rekat olarak kılardı ve sonra da: "Ebeveynim kabirden çıksa bile yine onları terketmem" derdi. Şimdi biz, (terk delilini) Hz. Aişe'nin anladığı şekilde Hz. Peygamber'in kuşluk namazına müdavimliği terkinin gerekçesine dayandığımızda, kuşluk namazını (müdavim olarak) kılmada herhangi bir sakınca kalmayacaktır.

Bunun bir benzeri de visal orucu ile ilgilidir: Hz. Peygamber [s.a.v.] iftarsız peşi peşine oruç tutardı. Sonra bu orucu yasakladı. Sahabe -Hz. Aişe ve daha başkaları- bu yasağın gerekçesini insanlara acına şeklinde değerlendirdi ve içlerinden visal orucu tutanlar oldu. Hepsi de bu orucu tutmadılar; içlerinden sadece buna güç yetirebilen ve bu oruç sonucunda zayıf düşüp de diğer sorumluluklarını yerine getiremeyecek bir duruma düşmekten emin olan kimseler tuttu.

Bu kısmın örnekleri çoktur. Bunların alması gereken hükmü, her nasıl olursa olsun galib olan amele uygunluk ve nadiren meydana gelen uygulamaları onların yaptığı gibi terketmek ya da azaltmaktır. Delil, bir sınır belirleme ve benzeri konularla ilgili ise, Hz. Peygamber [s.a.v.] döneminde cari olan amel, evlalığı üzere süregelecektir. Aynı şekilde sahabe ve selefden gelen konularda da durum, o konuda Hz. Peygamber'e muvafakat şeklinde olacaktır. Muvafakat etmedikleri gibi gözüken şeylere gelince, onlarda da durum aslında öyledir. Geçen üç örnek üzerinde durulduğu zaman bu durum açıklık kazanmaktadır:

Şöyle ki: Hz. Peygamber'in [s.a.v.] Ramazan gecesini mescidde ihya etmesi (teravih namazını kılması), sonra farz olur korkusuyla mutlak surette terketmesi durumu (yani endişe) daha sonraki dönemlerde de geçirlidir. Bu durum, kendilerine uyulan müctehid imamlar, alimler ve fazilet sahibi kimseler için de söz konusudur. Çünkü bunlar, yaptıkları hususlarda ümmetin kendilerine uymaları için vardırlar. Nitekim beyan bahsinde bu konu ele alınacaktır. Hal böyle iken, alimin bir fiilde müdavim olduğunu gören bir cahil, o fiilin vacip olduğunu sanacaktır. Sedd-i zerai' (yani kötülüklere götürecek yolların kapatılması) ise dinde istenilen birşeydir.

Bu prensip, şeriatta kesin bulunan esaslardan biri olmaktadır. Bu kitapta konu ele alınmıştır. Ancak sahabe amel etmişse, -teravih namazının cemaat halinde kılınmasında olduğu gibi- o zaman Hz. Peygamber döneminde nadir olarak gerçekleştirilen uyguluma doğrultusunda amel etmede bir sakınca olmayacaktır. Onların sünnetleri geçerlidir. Vacib olma endişesinden Yüce Allah onları korumuştur. Kaldı ki onlar, teravih namazının evlerde kılınmasının daha uygun olduğu görüşünü taşımakla birlikte bir imam arkasında cemaatla kılma ve bunda devamlılık gösterme durumunda olmuşlardır. Ellerinden geldiği kadar da daha uygun olan durum doğrultusunda hareket etmeye çalışıyorlardı. Dolayısıyla hem sözlerinde hem de uygulamalarında hakim olan, gecenin evlerde ihyasının daha doğru olduğu anlayışı idi. Bu yüzden bazı fakihler, Kur'an'ı iyi bilmeyen ya da ancak başkalarına uymak suretiyle gayrete gelen kimseler için Ramazan gecelerini camilerde ihya etmenin daha isabetli olacağını söylemişlerdir. Böylece onun evlalığı ruhsat gibi bir mazerete dayalı olmaktadır. Bazıları ise, mutlak surette evlerde kılmanın daha üstün olduğunu söylemişlerdir. Bu durumda, öyle ya da böyle Hz. Peygamber'in üzerinde müdavim olduğu şey (yani teravihin cemaatle devamlı kılınmaması), öncelikli olmakta; selef-i salihinin kabul gördüğü şey de yine sünnet telakki edilmektedir. Bu yüzden de bazıları şöyle demişlerdir: "Mescidlerin teravih namazından tümden uzak kalması da uygun olmaz. Çünkü böyle bir tutum, sahabe arasında süregelen amele ters düşmüş olur."

Kuşluk namazına gelince, Hz. Aişe'nin, Hz. Peygamberi bu namazı kılarken hiç görmediğini söylemesi, Hz. Peygamber'in bu namazı çok az kıldığının bir delili olur. Sonra sahabeden de, hepsinin bu namazı kıldıklarına dair nakiller yoktur. İçlerinden sadece bazıları başkalarına örnek teşkil etmeyecek mesela ev gibi yerlerde buna devam etmişler, bunu yaparken de bu ibadeti kendileri icad etmemişler; salih amellerde devamlılık gösterme prensibi gereği amel etmişlerdir. Çünkü Hz. Aişe, bu namazın vacib kılınması korkusu olmasaydı, Hz. Peygamber'in bu namaza devam edeceği inancındadır. Bu mana (yani halkın bu namazı vacip sanması endişesi), kendilerine uyulan din alimleri için de söz konusudur. Ancak, gizli yapmış olmaları örnekliğe mani olacaktır. Bu noktadan hareketledir ki, nafile namazlarda cemaat mutlak olarak meşru kılınmamış; ancak bayram namazları, ay tutulması (husuD namazı vb. gibi müekked olan bazılarında meşru kılınmıştır. Bunların dışında kalan diğer nafile namazlar için ise, Hz. Peygamber (as.) onların evlerde kılınmalarının daha uygun olduğunu açıklamıştır. Hatta hadislerinde, evlerde kılınan nafile namazların mekanların en şereflisi olan kendi mescidinde kılmaktan daha üstün olduğunu açıklamışlardır. Bunun içindir ki, Hz. Peygamber [s.a.v.] Müleyke'nin evinde cemaatle iki rekat namaz kıldırmış, teyzesi Meymune'nin evinde gece cemaat olarak İbn Abbas'a namaz kıldırmıştır. Bunları ne insanlar içerisinde yapmış, ne de bu doğrultuda onlara emir vermiştir. Bunları aşikare yapmadığı gibi çok da yapmamıştır. Aksine nafile olan amellerini, münferid halde yapıyordu. Bütün bu emareler, bunların selef-i salih arasında da yayılmamış ve onların bu ameller üzerinde müdavim olmamaları hususu da eklenince, onun zayıf kaldığını (mercuh); üzerinde bulundukları genel ve galip olan uygulamaların ise kendileriyle amel için daha uygun ve layık olduğunu göstermektedir. Biz sedd-i zerai prensibine baktığımız zaman, bu gibi konularda (Hz. Peygamber zamanında nadir olarak işlenen amellerin işlenmesi halinde halk onları için vacip sanacaklarından) durum zorlaşır. Dolayısıyla evvelkilerin üzerinde müdavim oldukları amelin işlenmesi daha uygun olur. İmam Malik'in de kabul ettiği görüş budur. Çünkü onun, nafile namazlarında iki ya da üç kişi ile ve yayılmayacak tarz ve şekilde olması halinde cemaat olmayı caiz gördüğü rivayet edilmektedir. Böyle olmaması halinde ise o, nafile namazlarının cemaatle kılınmasını mekruh görüyor.

Visal orucuna gelince, bu konuda daha doğru ve uygun olanı, onların çoğunluğunun üzerinde olduğu uygulamadır. Selerten seçkin sahabeler visal orucunu tutmamışlardır. Halbuki onların oruçlu hali diğerlerinin oruçsuz hallerinden farksızdı; çünkü Yüce Allah onlara bir güç ve kuvvet veriyordu. Nitekim Hz. Peygamber'in [s.a.v.] "Ben Rabbim katında gecelerim; O beni yedirir ve içirir'' buyruğu seçkin zevatın hallerini yansıtan bir örnek olmaktadır. Buna rağmen onlar visal orucunu tutmamışlardır.

Kaldı ki (Abdullah b. Amr gibi) sahabe içerisinden (geceleri if tar ederek) devamlı oruç tutanlar yı;tşlanıp zayıf düşünce: "Keşke, Resulullah'ın [s.a.v.] ruhsatını kabul etseydim" diye temenni de bulunmuştur. Sonra salih ameller üzerinde devamlılık talebi, sonunda usanır ve tümden bırakır korkusuyla kolaylık ve orta yolcu bir esas üzerine oturtulmuştur. Bu konu Hükümler bahsinde ele alınmıştı. Dolayısıyla, doğru ve daha uygun olam, orta hal üzere yormaktır. Bu ise, çoğunluğun amel edegeldiği şeyi esas almakla olacaktır. Böylece, bu türden olan diğer benzeri durumları da bu esasa göre değerlendirmek mümkün olacaktır.

İkinci kısım: Ona muhalif olan, ancak çeşitli şekillerde gelen kısım:

Bunları aşağıdaki şekillerde sıralamak mümkündür:

1. Vukuu üzerinde görüşbirliği olmakla belikte, meselenin bizzat kendisinin çeşitli yorumlara açık olması. Bunun neticesinde de, müctehidin kendince daha güçlü gözüken tarafa meyletmesi ve böylece arada ihtilafın, doğması ya da meselenin bizzat vukuunda ihtilafın bulunması. Bu durumda sorumluluktan kurtulmanın en iyi yolu, ihtiyatlı davranmaya en uygun olanı nadir olanın terki ilebirlikte yaygın ve galip olan uygulama doğrultusunda amel etmektir.

Mesela, bir adamın başka bir adama, saygı ve ikram olsun diye ayağa kalkmasını ele alalım: Süregelen uygulama, böyle bir davranışın gösterilmeme si şeklindedir. Sahabe, yanlarına Hz. Peygamber'in [s.a.v.] gelmesi halinde ayağa kalkmıyorlardı ve O [s.a.v.] mecliste neresi boş ise oraya otururdu. Selefin sürekli ayağa kalktıklarına dair bir haber nakledilmemiştir. Eğer onlar saygı için ayağa kalkar olsalardı, mutlaka bu bize ulaşırdı Ömer b. Abdulaziz, veliahd tayin edildiği zaman kendisine ayağa kalkmışlardı. Onlara: "Eğer kalkarsanız biz de kalkarız; eğer oturursanız biz de otururuz. İnsanlar, ancak alemlerin Rabbi'ne kıyamda bulunurlar" demiştir. Hz. Peygamber'in [s.a.v.] amcası oğlu Cafer için ayağa kalkmış olması ve bir başka olayda "Büyüğünüz için ayağa kalkınız'' buyurmasını zahiri üzere alsak bile, o zaman daha uygun olanı -daha önce anlatılan gerekçeden dolayı- onun aksi olacaktır. Ama biz onun üzerinde biraz durduğumuz zaman, burada söz konusu edilen ayağa kalkmanın hürmet ve saygı gösterisi için olması ihtimali yanında, özlemekten dolayı bir an önce ona kavuşma arzusu ya da mecliste yer açılması ve böylece onun da oturabileceği bir yerin temin edilmesi veya ona herhangi bir şekilde yardımcı olunması amacı vb. gibi bir başka sebepten de kaynaklanabileceği görülecektir. Mesele, bu gibi ihtimallere açık olduğuna göre, o zaman bizim süregelen uygulama doğrultusunda hareket etmemiz gerekecektir. Çünkü, bu nadir olan uygulamanın, genelolan uygulamaya (belirtilen ihtimaller sebebiyle) ters düşer olmaması imkanı bulunmaktadır. Biz uygulanagelen amel doğrultusunda hareket ettiğimiz zaman, kesin olarak bir delil üzere bulunmuş ve ittifakla da sorumluluktan kurtulmuş oluyoruz. Yorumlara açık olan bu nadir uygulamaya başvurduğumuzda, güçlü bir muarız sebebiyle onda tutunacak bir yön bulamıyoruz. Ancak zahire tutunma gibi bir durum söz konusu olabilmekte; bu ise (ihtilaf içermeyen ve yaygın olarak amel edilmiş bulunan) muarız delile karşı koyacak güçte değildir.

Kucaklaşma konusunda İmam Malik ile Süfyan arasında geçen olay da bunun bir benzeridir. Malik ona: "Bu sadece Cafer'e hastı" demiştir. Süfyan da: "Eğer biz salihlerden olursak, onun için özelolan bize de özel; onun için genelolan bizim için de genelolur" demiştir. İmam Malik'in kucaklama konusunda, sözü edilen prensip doğrultusunda amel etmiş olması mümkündür. Böylece o, Hz. Peygamber'in [s.a.v.] Cafer'i kucaklamış olmasını özel bir durum yani amele esas olmayacak bir uygulama olarak kabul etmiş oluyor. Bu konuda yapılması uygun olan, süregelmekte olan yaygın uygulama doğrultusunda hareket etmektir.

El öpme konusu da -böyle birşeyi farzetmemiz ya da bu konuda rivayet edilen haberi sahih saymamız durumunda- aynıdır. Çünkü Hz; Peygamber'in elini öpme olayı çok nadir olarak meydana gelmiştir. Sonra sahabe ve tabiin nesilleri içerisinde uygulama hep bunun terki doğrultusunda gerçekleşmiştir. Dolayısıyla bu durum, el öpmenin zayıflığını (mercuhluğunu) ortaya koyar.

Şükür secdesi hakkında da -Hz. Peygamber [s.a.v.] tarafından yapıldığını farzetmemiz durumunda- durum aynı şekilde olacaktır. Çünkü Hz. Peygamber [s.a.v.] kendisine üst üste pek çok sevinç haberi geldiği, üzerine Allah'ın nimetleri yağdığı halde böyle bir secdeye devam etmemiştir. Onun şükür secdesine devam ettiği hakkında herhangi bir nakil bulunmamıştır. Sahabeden de yaygın olarak böyle birşey yaptıkları haberi gelmemiştir.

Ancak Ka'b b. Malik'in tevbesinin kabul edildiğine dair ayet inmesi üzerine secdeye kapanması gibi çok nadir haller bulunmaktadır. Bu durumda şükür secdesinde bulunma, onların büyük çoğunluğunun yaygın olarak gösteregeldikleri tavıra muhalefet etmek olacaktır.

İmam Malik'in uygulamayı (amel), hadislerden önde tutmasındaki maksadı işte bu noktadan anlaşılabilir. Zira o, ancak süregelen uygulamayı ya da çoğunlukça uygulamaya sokulan husustan dikkate almakta ve -hakkında hadisler bulun sa bile- böylesi olmayanları terketmektedir. Kendisi tabiin nesline yetişmiş ve onların amellerini gözetlemişti. Onların uygulamaları, sahabeden tevarüs edilegelen uygulamalardan ibaretti. Sahabe arasında yaygın olarak yapılagelen bir amelin bu özelliği gösterebilmesi için mutlaka Hz. Peygamber'in onu yaygın ya da sürekli olarak yahut da en azından o güçte yapması gerekirdi. İmam Malik'e: "Bazı kimseler 'teşehhüd farzdır' diyorlar" denildiği zaman: "Teşehhüdü onlardan başka bilen bir kimse yok muydu?" şeklinde cevap vermişti. Bu cevabıyla o, sözü edilen görüşe tepki göstermiş oluyor ve görüşün, selefin görüşüne uymayan bir bid'at olduğunu belirtmek istiyordu. Ebu Yusuf, kendisine ezan hakkında sormuştu: "Ona ne ihtiyacın var? Şaşılacak şey, fakih olsun da ezanı sorsun!" dedi ve sonra: "Peki, sizde ezan nasıldır?" diye sordu. Ebu Yusuf da ezan hakkındaki görüşlerini söyledi. İmam: "Bunu nereden aldınız?" diye sordu. Ebu Yusuf da, Hz. Bilal'ın Şam'a geldiğinde ondan kendilerine ezan okumalarını istediklerini; onun da onlardan naklettiği gibi okuduğunu söyledi. İmam Malik şöyle cevap verdi: "Günün ezanı nedir? Günün namazı nedir? (Başka türlü) bilmem. İşte Hz. Peygamber'in müezzini, ondan sonra da oğulları, hem onun [s.a.v.'] hayatında yanıbaşında hem de kabrinin başucunda; ondan sonra da Raşid halifelerin huzurunda ezanı okuyagelmişlerdir." Bu sözüyle imam, uygulamaya esas olan ve devamlılık gösteren bir hususun (teamül), uyma konusunda daha güvenilir ve başvurma için de daha yerinde bir esas olduğunu belirtmek istiyordu.

Utbiyye'de bu manayı ortaya koyan önemli bir esas açıklanmıştır. Dayandırdığı yer üzerinde düşünen kimse için esas, gerçekten çok önemli olmaktadır. Şöyle ki: İmam Malik'e şöyle bir soru soruldu: "Bir adama sevineceği bir haber gelir ve o sevincinden Allah'a şükür secdesinde bulunur. Bu secdenin hükmü nedir?" O şöyle cevap verir: "Onu yapmaz. Daha önce geçen insanların uygulamasında böyle birşey yoktur" Kendisine: "Anlattıklarına göre Hz. Ebu Bekir, Yemame gününde Allah'a şükür secdesinde bulunmuştur. Bunu işitmedin mi?" dediklerinde: "Ben onu işitmedim. Ben o sözün Ebu Bekir'e isnad edilen bir yalan olduğu kanaatindeyim. Kişinin birşey işitip de sonra 'Bu aksini işitmediğim birşeydir.' demesi bir tür sapıklıktır" der. Onlar: "Biz bunu sadece senin görüşünü öğrenmek ve onunla o haberi reddetmek için soruyoruz" dediler. Şöyle cevap verdi: "Sana benden işitmediğin bir başka şey daha söyleyeceğim: Hz, Peygambere ve ondan sonra da diğer müslümanlara Allah fetihler nasip etmiştir. Onlardan hiçbirisinin böyle birşey yaptığını işittin mi? İnsanlar arasında ve onlar üzerinde cereyan eden olaylar hakkında bir mesele ile karşılaşır ve o konuda onlardan hiçbirşey işitmemişsen; senin yapacağın da bu olmalı. çünkü eğer onların konuyla ilgili bir hükümleri olsaydı mutlaka zikredilirdi. Zira daha önce geçen insanların durumlarını ilgilendiren bir konudur. Şimdi şükür secdesi konusunda sen onlardan hiçbirisinin secde yaptığını işittin mi? Bu bir icmadır. Sana bilmediğin bir durum gelirse onu bırak" Rrvayetin tamamı böyle. Esas alınması gereken şeyin -her ne şekilolur ve hangi mahalde bulunur-

sa bulunsun-genel olan uygulama olduğunda bu gayet açıktır. Hal böyle iken, genel ve yaygın olan duruma muhalefet etmesi halinde şaz nakillere ya da nadiren yapılan fiillere iltifat edilmez.

2. Bu nadir olan uygulamanın Hz. Peygamber [s.a.v.] ya da sahabe zamanına veya belli bir hale has olması ve bu kayıt hali dışında başka şekilde amel edilmesi için hüccet olmaması. Mesela, Hz. Peygamber'in [s.a.v.] hasta olması sebebiyle abdest alırken alnına ya da sarığına meshettiği rivayeti bu şekilde izah edilmiştir. Keza kurban etlerinin üç günde bitirilmeyip sonrası için saklanmasının yasaklanması da bu şekildedir. Tabii bu izah, daha sonra vermiş olduğu iznin nesih sayılmaması esasına mebnidir. Hadis şöyle: Hz. Peygamber [s.a.v.] kurban etlerinin üç günden fazla tutulmasını yasaklamıştı. Ertesi sene olunca buna izin verdi ve: "Ben size (onu Medine'ye akın eden) yoksullar için yasaklamıştım; şimdi ise yiyiniz, tasadduk ediniz ve (isterseniz) saklayınız" buyurdu.

3. Hakkında herhangi bir teşrii hüküm bulunmaksızın yapılmış olması; Hz. Peygamber'in de bilgisi olmasına rağmen sükut etmesi; daha sonra ise o şeyi ne o sahabinin ne de daha başka birisinin bir daha işlememesi; Hz. Peygamber'in de o şeyi şer'i bir hüküm olarak vaz' etmemesi; başlangıç itibarıyla hiçbir kimseye de izin vermemesi. Bu durumda Hz. Peygamber'in ona karşı ses çıkarmamasının ona ya da diğerleri hakkında verdiği izin sayılması gerekmez. Ebu Lübabe el-Ensari'nin başından geçen olayda olduğu gibi. Bu zatı Hz. Peygamber [s.a.v.] bir iş için göndermişti. İşi yaptı ve bu arada kendisinin Allah'a ve Rasulüne hiyanet ettiğini anladı. Bunun üzerine hemen kendisini mescidin direklerinden birisine bağladı ve bizzat Rasulullah [s.a.v.] çözmedikçe kendisini çözmeyeceğine de yemin etti. Hz. Peygamber, onun hakkında: "Eğer bana gelseydi, onun bağışlanmasını dilerdim" buyurdu. Sonunda Allah'ın hakkında verdiği hükme kadar onu o şekilde bıraktı.

Bu ve benzeri uygulamalar, ne başlangıç itibarıyla ne de devam itibarıyla bir meşruiyet hükmü doğurmazlar. Başlangıç itibarıyla meşru değildir; çünkü Hz. Peygamber'in [s.a.v.] izni ile kendisini bağlamamıştır. Devam itibarıyla da olamaz; çünkü Allah hakkında hüküm indirinceye kadar onu ohalde bırakmıştır. Bu durum, Hz. Peygamber'in [s.a.v.] zamanına hastır. Zira böyle bir sonuca ancak vahiy yoluyla ulaşılabilir. Onun vefatından sonra ise vahiy kesilmiştir; dolayısıyla böyle bir uygulamayı şer'i bir esas gibi kabul ile devam ettirmenin ve benzeri durumlarda uygulamaya koymanın imkanı yoktur. Hem sonra ne o zatın ne de bir başkasının Hz. Peygamber [s.a.v.] zamanında ve daha sonraki dönemlerde benzeri böyle birşey işlemiş olduğu vaki değildir. Şu halde, böyle birşey ile amelde bulunmak son derece aldatıcıdır. Çünkü daha öncesinde ona meşruiyet verecek bir teşri durumu yoktur. Olsa bile, uygulamanın aksi doğrultuda gelmiş olması, o uygulamanın amel için zayıf kaldığını (mecruhluğunu) göstermeye yeterlidir.

4. Nadir uygulama, bazı sahabilere ait muvafakat alınmamış şahsi görüşe müstenid olabilir. Olay ictihadi olmayıp taabbudilik göstermektedir ve Hz. Peygamber [s.a.v.] zamanında olmuştur ama onun bilgisine sunulmamışlar; dolayısıyla onaylama ya da yasaklama hususu gerçekleşmemiştir. Mesela Ebu Talha el-Ensari'den rivayet edildiğine göre, o Ramazan'da oruçlu iken dolu yemişti. Kendisine: "Oruçlu iken dolu mu yiyorsun?" denildiğinde: "Ne olur ki? Bu sadece gökten inen dolu; onunla karnımızı temizliyoruz. O ne yiyecek ne de içecek" diye cevap vermiştir. et-Tahavı şöyle yorum yapıyor: "Sanıyorum bu, o zatın bir fiilidir ve Hz. Peygamber durumdan haberdar olmamıştır ki, kendisine gerekli olan şeyi öğretsin" O şöyle devam eder: Buna benzer şeyler Hz. Peygamber [s.a.v.] zamanında da vardı ve Hz. Ömer onları dikkate almamıştır. Çünkü bu rivayetlerde Hz. Peygamber'in [s.a.v.] bu tür olaylara vakıf olduğu ve tepki göstermediği bildirilmemiştir. Ebu Talha'dan nakledilen olayda da durum aynıdır. Rifaa b. Rafi'den rivayet edilen olay da bu kabildendir: O şöyle anlatır: Hz. Ömer'in sağında idim. Bir adam geldi ve: "Zeyd b. Sabit, cünüplük konusunda insanlara kendi kafasından fetva veriyor" dedi. Hz. Ömer: "Çabuk onu bana getir!" dedi. Zeyd geldi. Hz. Ömer ona: "Bana ulaştığına göre Hz. Peygamber'in [s.a.v.] mescidinde cünüplük konusunda kendi kafandan fetva veriyormuşsun" diye sordu. Zeyd ona: "Allah'a yemin ederim ki, -Ey mü'minlerin Emiri!- ben kendi kafamdan fetva vermedim; ancak ben amcalarımdan birşey işittim ve onu söyledim" dedi. Hz. Ömer: "Hangi amcalarından?" diye sordu. O: "Übeyy b. Ka'b, Ebu Eyyub ve Rifaa b. Rafi'den" dedi. Hz. Ömer bana döndü ve: "Bu genç ne söylüyor?" dedi. Ben de: "Biz Hz. Peygamber zamanında bunu yapardık; sonra da yıkanmazdık" dedim. O: "Bunu Hz. Peygamber'e [s.a.v.] sordunuz mu?" dedi. Ben: "Hayır!" dedim ... Hadisin sonrasında Hz. Ömer şöyle der: "Eğer birinin bunu yaptığını ve yıkanmadığını bir duyarsam, onu mutlaka iyice cezalandırırım" İşte bu da konumuzIa ilgili bir örnek 0lmaktadır. Hz. Ömer'in dayanağı şu idi: Bu kendisi ile amel edilmeyen bir görüştü ve herhangi bir şekilde insanların kabul ve ameline iktiran da etmemişti. Onun terki için bu kadarı yeterli idi.

5. Az bir süre amel edilmiş, sonra ise neshedilmiş ve böylece tümden terkedilmiş olabilir. Bu durumda o, kesin olarak bir delilolamaz. Bu halde yapılması gereken şey, onun zıddı olan yaygın ve genel uygulama alanı bulan delil doğrultusunda amel etmektir.

Bunun da örneği, ölü adına oruç tutma hadisidir. Çünkü bu hadisle ne amel edilegeldiği ne de çokça amel edildiği nakledilmemiştir. Bu konuda rivayetler genelde Hz. Aişe ve İbn Abbas etrafında toplanır. Bu hadise ilk muhalefet edenler de onların kendileridir. Rivayete göre Hz. Aişe'ye üzerinde oruç borcu olarak ölen bir kadının durumu sorulur. Cevap olarak o: "Onun adına yemek yedirin" diye cevap verir. İbn Abbas da: "Hiçbir kimse bir başkası adına oruç tutamaz" der. İmam Malik der ki: "Ne Hz. Peygamber'in ashabından ne de Medine'de bulunan tabiin neslinden tek bir kimsenin, birinin bir başkası adına oruç tutmasını veya onun adına namaz kılmasını emrettiğini asla duymadım. Bunları herkes ancak kendi adına yapar" Bu sahabenin büyük çoğunluğunun ve ondan sonra gelen neslin rivayet edilen hadisle ameli terk ettiklerini bildirmektedir. İmamın meselede temel aldığı husus işte bu olmaktadır. Nitekim o, bütün görüşlerinde bu hususu göz önünde bulundurmaktadır.

el-Mufassal'da bulunan tilavet secdesi hakkında kendisine soru yöneltilmiş ve "Sen o ayette secde eder misin?" denmiştir. O: "Hayır!" diye cevap vermiştir. Ona: "Biz bu soruyu sana Ömer b. Abdulaziz hadisi dolayısıyla soruyoruz" dediklerinde İmam: "Bana hadisler içerisinde en sevimli olanı, insanların üzerinde görüşbirliği ettikleri hadislerdir. Bu, insanların üzerinde görüşbirliği etmedikleri hadislerdendir. O sadece insanların sözlerinden bir sözdür. Ondan daha büyük olan Kur'an'dır. Yüce Allah:

"Onda Kitabın temeli olan mühkem ayetler vardır ... "[Al-i İmran 7] buyurur. Kur'an, önem bakımından daha büyüktür. Onda nasih ve mensuh vardır. Hadislerle onu nasıl bir tarafa itebiliriz? Sonra bu hadis, insanların üzerinde görüşbirliği etmedikleri hadislerden olmaktadır" Bu, tearuz eden iki delilden birisi ile amel edilmiş olmasının; o delilin diğerini neshetmiş olduğunun belirtisi olduğu konusunda açıktır. Zira onlar, devamlı olarak Hz. Peygamber'den sadır olan en son uygulamaları esas alıyorlardı. İbn Şihab'dan da şöyle dediği rivayet edilir: "Fukaha, Allah Rasulü'nün hadisleri içerisinde hangisinin nasih hangisinin mensuh olduğunu öğrenme konusunda çok yoruldular ve aciz kaldılar" Bu söz doğrudur. İmam Malik, prensip olarak insanların amel edegeldikleri hadisleri alıp, görüşbirliği olmayan hadisleri atınca, nasih ve mensuhu ayırmak için kolay bir yol tutmuş oldu. Allah'a hamdolsun!

Zikri geçen hüküm altına sokulan daha başka kısımlar da bulunmaktadır.

Şu halde amelde bulunan kimsenin, amelinin ilk nesillerin ameline uygun düşmesi doğrultusunda araştırmada bulunması uygun olacaktır. Nadir olan uygulamalara yapışma konusunda nefsine müsamaha tanımamalıdır; ancak çok az olarak ve ihtiyaç anında zaruretin bulunması durumunda istisnai olarak onunla amel etmelidir. Bunun da aşağıdaki gibi şartları olacaktır: Nadir olan uygulama delili, muhayyerlik manası gerektirecek, ne sh ve delilin sahih olmaması korkusu bulunmayacak, yahut delil hüccet olamayacak derecede yoruma açık olmayacak vb. Bu şartlara rağmen, nadir olan uygulamayı amele esas alır ve sürekli onunla amel yönüne giderse o zaman şu sonuçlar ortaya çıkacaktır:

1. O amelde müdavim olmamaları cihetiyle ilk nesillere muhalefette bulunma. Bilindiği gibi ilk nesillere (selef-i salihin) muhalefet çok tehlikeli bir durumdur.

2. Bunun tabii sonucu olarak onların üzerinde devamlı oldukları şeyi terketme. Zira farzedilen durum, onların bu tür nadir uygulama delillerinin aksi istikametinde amel edegeldikleri şeklinde idi. Onların devam etmedikleri şey üzerinde müdavimlik, onların devamlılık gösterdikleri şeye muhalefet etmek demektir.

3. Bu tutum, selefin üzerinde bulundukları uygulamaların yok olmasına, muhalefet ettikleri şeylerin de yayılmasına yol açan bir davranış biçimidir. Zira fiili olarak gerçekleştirilen uyma, sözle yapılan uymadan daha belirgin ve etkindir. Eğer bu kendilerine uyulan imamlar tarafından gerçekleştirilirse, durum daha da büyük bir boyut ve ciddiyet kazamr.

ilk nesillere muhalefet durumuna düşmekten aman ha aman sakınınız! Eğer ortada bir fazilet varsa, mutlaka ilk nesiller o fazilete daha yakın ve layıktırlar.

Üçüncü kısım: ilk nesillerin hiçbir şekilde amel etmedikleri deliller.

Bu kısım, bir önceki kısımdan daha ciddi bir boyut arzeder. Orada geçen deliller aynısı ile burada da öncelikli olarak geçerlidir. Sonra gelenlerin (müteahhirun) kendi kuruntularına bunları delilolarak kullanmaları asla yerinde değildir ve onlar hiçbir şekilde delilolamazlar. Zira eğer delil olsalardı, sahabe ve tabiin nesillerinin değerlendirmelerinden uzak kalıp da şunların onu anlaması gibi bir sonuç asla ortaya çıkmazdı. ilk nesillerin ameli, -terk de olabilir- delil sanılan şeyin gereğine nasıl ters döşer ve onunla çatışabilir? Sonra gelen nesillerin bu türden delillerle amel etmeleri, ilk nesillerin icmaına muhalefet olmaktadır. icmaa muhalefet eden her kim olursa olsun hatalıdır. Zira Muhammed ümmeti hata üzerinde görüşbirliği etmez. Onların üzerinde bulundukları fii! ya da terk, sünnettir ve muteber bir durumdur, hidayettir. İnsan ya hata eder ya da isabet eder. İlk nesillere muhalefet eden kimseler hata üzerindedir. Bu kadarı delil olarak yeterlidir. Alimlerin hiçbir şekilde amel etmedikleri zayıf hadisler de bu mesabede sayılmaktadır.

İşte bu noktadan hareketledir ki, ehl-i sünnet alimleri Rafizilerin 'Hz. Peygamber [s.a.v.] kendinden sonra halife olmak üzere Hz. Ali'yi tayin etti' şeklindeki iddialarına kulak asmamışlardır. Çünkü bütün sahabenin bu iddia aksine hareket etmiş olmaları, onun batıl ve dikkate alınmayacağına açık bir delildir. Çünkü sahabe hata üzerinde görüşbirliği etmez. Çoğu zaman bid'at ve sapık mezhep sahiplerinin Kitap ve sünnet ile iddialarını desteklemeye çalıştıklarını görürsün; bunlar keyfi yorumlar yaparlar, onların müteş8.bihlerine sarılarak havayı bulandırmak ve böylece halka karşı kendilerinin hak üzere oldukları intibaını vermek isterler.

Bunun pek çok örnekleri vardır: Mesela batınilerin kendi çirkef görüşlerine bilinen meşhur tevillerle istidlalde bulunmaları gibi. Kitap bahsinde -inşallah- bu konuda açıklamalar gelecektir. Tenasüh inancında olanların kendi inançlarına "İstediği şekilde seni terkip eden ... "[İnfitar 8] ayetini delilolarak kullanmaları gibi. Pek çok itikadi mezhep mensupları, kendi görüşlerinin doğruluğunu ortaya koyabilmek için Kitap ve Sünnet'in zahirine sarılma yoluna gitmişlerdir. Halbuki bu görüşler ilk nesillerce ne sözü edilmiş ne de onlardan hiçbir kimsenin aklından geçmemiş şeylerdir. Haşa böyle şeyleri düşünmekten onlar uzaktırlar. Kur'an'ın koro halinde okunmasının, halka halinde yüksek sesle zikir çekmenin caizliğine dair ''Allah'ın kitabını okumak ve aralarında müzakere etmek için bir kavim toplanırsa ... "; ''Allah'ı zikrederek bir kavim toplanırsa ... '' gibi zikir meclislerinin fazileti hakkında gelen hadislerle istidlalde bulunma çabaları da aynıdır.

Keza müezzinlerin geceleyin (evlere vurarak) çağırmasının caizliğine de "Sabah akşam, Rablerinin rızasını isteyerek O'na çağıranları / yalvaranları kovma ... "[En'am 52] ve "Rabbinize gönülden (tazarru ile) ve gizlice çağırın / yalvarın"[A'raf 55] ayetleri ile delillendirme çabaları da böyledir. Geceyi ihya edenlerin Kur'an'ı cehri olarak okumalarını da delilolarak kullanmışlardır. Mescidlerde ve başka yerlerde raksetmenin (oyun, dans) caizliğine, Habeşlilerin mescidde kılıç-kalkan oynadıklarını belirten hadisle ve bu hadiste bulunan Hz. Peygamber'in [s.a.v.] onlara: "Haydi bakalım ey Erfide oğulları!" buyurmasını delil olarak kullanma çabaları da aynıdır.

Bir bid'at koyan ya da selef-i salih zamanında bulunmayan ve sonradan ortaya çıkan birşeyi güzel gören ve bu tavrını desteklemek için de şöyle bir delil getirmeye çalışanlar vardır: "Selef-i salih, Hz. Peygamber [s.a.v.] zamanında bulunmayan bazı şeyler ortaya koymuşlardır. Mesela, Kur'an'ın mushaf haline getirilmesi, kitapların tasnif edilmesi, divanların kurulması, zenaatkarların tazminle sorumlu tutulmaları ve benzeri usulcülerin mesalih-i mürsele bahsinde zikrettikleri diğer örnekler gibi" Böyle bir yaklaşım sergileyen bu kimseler meseleyi karıştırmakta ve hata etmektedirler. Fitne ve fesat çıkarmak, keyfi tevillere girişmek için şer'! nasslar içerisinde bulunan müteşabihata yapışmışlardır. Böyle bir yaklaşım din adına tümden hatadır ve inkarcıların yoluna uymaktan başka birşey değildir. Çünkü böyle bir yola başvuran ve keyfi tevillere girişen kimseler, ya şer'! kaynaklardan selefin anlayamadığı şeyleri anlamışlardır; ya da onların anlayışından sapmışlardır. Doğru olan bu sonuncusudur. Zira seleften ilk nesiller (mütekaddimun), doğru yol üzere idiler; zikri geçen vb. delillerden de ancak üzerinde bulunageldikleri şeyleri anlamışlardır. Bu sonradan icad edilmiş şeyler ise onlar zamamında yoktu; onlarla amel etmiş de değillerdi. Bu durum, sözü edilen delillerin sonradan icad edilen o manaları asla içermediğini gösterir. Onların sonradan icad edilen manalara muhalif olarak amelde bulunagelmeleri de sonradan ortaya çıkıp da yeni yeni manalar çıkaran kimselerin istidlallerinde, uygulamalarında hatalı olduklarını, bu tavırlarıyla Sünnete muhalif düştüklerini gösteren icma! bir delilolur.

Bu tür istidlallerde bulunan kimselere şöyle denilir: Senin ortaya çıkardığın bu mana, ilk nesillerin uygulamasında yer alıyor mu? Yoksa onların uygulamaları içerisinde böyle birşey yok mu? Eğer olmadığını sanıyorsa -ki mutlaka öyle olması gerekiyor- o zaman kendisine: Senin dikkatinden kaçmayan birşey hakkında onlar gaflet içerisinde mi idiler? Yoksa onlar cahil mi idiler? Tabii bu soruya evet diyemeyecektir; çünkü böyle bir cevap kendisinin rezil ve rüsvaylığını ortaya koyacak ve icmaın delinmesi gibi bir sonucu getirecektir. Eğer o: Onlar diğer delilleri bildikleri gibi bu delillerin kaynaklarından da haberdar idiler, derse ona bu kez: Peki, sence onlarla bu delillerin gereği ile amel etme arasına giren ve onları amelden engelleyen şey ne idi? Niçin bunları bırakarak başka delillere gittiler? Onların bu tutumu -Ey yalancı!- senin değil de onların hata üzerinde birleşmelerinin bir sonucu olmaktan başkası olabilir mi? Halbuki kesin şer'i ve örfi deliller bunun aksini söylüyor. Dolayısıyla selef-i salihin üzerinde bulunduğu uygulamalara ters düşen her yeni şey sapıklığın ta kendisidir.

Eğer bu sahip olduğu görüşün evvelki nesiller içerisinde süküt geçilmiş (meskütun anh) konulardan olduğunu iddia ederse bakılır: Eğer meskütun anh olur ve deliller içerisinde ona cevaz bulunursa o zaman zaten muhalefetten söz edilmez. Muhalefet, onlardan nakledilenin zıddına hareketle inad göstermesi durumundadır ve bu, münker olan bid'at olmaktadır. Bu durumda ona şöyle denilir: Hayır (bu süküt değil) aksine muhaliftir. Çünkü şer'iatta süküt geçilen konular iki kısımdır:

a) Hz. Peygamber [s.a.v.] zamanında esbab-ı mücibesi olduğu halde süküt geçilmiş ve ve hakkında o zamanda bulunan hükümler ötesinde ilave bir hüküm getirilmemiştir. Bu durumda (ziyadeye gidilerek) ona muhalefet imkanı yoktur. Çünkü selefin şunların amel ettiği şeyi terketmiş olmaları ona zıt düşmektedir. Kim şer'iata onda olmayan birşeyeklemek isterse Sünnete muhalefet etmiş olur. Nitekim Makasıd bölümünde bu husus açıklanmıştı.

b) Hz. Peygamber [s.a.v.] zamanında esbab-ı mücibesi bulunmayan ve

bu yüzden de hakkında süküt geçilen konular. Bunlar daha sonra meydana gelmiş ve bu gibi durumlarda genel prensiplerden hareketle şer'iatın ruhuna uygun hükümler konulmuştur. Bunlar mesalih-i mürsele diye anılmaktadır. Bu esas, şeri hükümlerin üzerine kurulduğu esas prensiplerden biri olmaktadır. Çünkü bu prensip de -usül kitaplarında belirtildiği gibi- şer'i delillere dönük olmaktadır. Dolayısıyla bunların bid'at cinsi altına sokulması sahih değildir. Sonra mesalih-i mürsele -delilolarak kabul edenlere göre-asla taabbudi konularda geçerli değildir. Bu prensibin geçerli olduğu saha, ümmetin varlığını sürdürmesi ve fertlerinin adetlerle ilgili tasarruflarında kollanması gereken konulardadır. Bu yüzdendir ki İmam Malik, -ki o mesı'Uih-i mürsele ile amel konusunda en geniş davranandır- ibadetler konusunda çok titiz davranmakta ve ibadetlerin mutlaka ilk nesillerin uygulamasına uygun düşmesi konusunda ısrar etmektedir. O yüzden de delillerin mutlak ifadesi yasak getirme se bile bazı şeyleri yasaklamış, bazı şeyleri de mekruh görmüştür. Çünkü onun kabul ettiği prensibe göre, bu tür delillerin mutlak ifadeleri uygulama ile kayıtlanmış olmaktadır; dolayısıyla onların üzerine bir ilave getirmek mümkün değildir. Usül kitaplarında yine bildirildiği üzere, mutlak bir nassa rağmen eğer uygulama belli bir şekil üzere cereyan etmişse, mutlak olan o delil, bir başkası hakkında hüccet olmaz.

Hasılı, hakkında mutlak bir delil bulunan bir durum hakkında emir ya da izin bulununca, ilk nesillerin de onunla ilgilendikleri ve gereğince amel edegeldikleri görülürse, o şeyde uygulama dışında başka bir şekilde de amelin olabileceğine dair bir delilolamaz. Aksine onun (mutlak ifadenin), söz konusu farklı şekle de delalet edebilmesi için tabi olacağı bir delile muhtaçtır. Bütün bunlar bu kitapta Emir ve Nehiy konusunda, fakat başka bir açıdan açıklanmıştır. Şu halde selef döneminde mevcut uygulamaya muhalif olan görüşler sükut geçilmiş (meskutun anh) konulardan değildir. Keza bunlar mesalih-i mürsele kabilinden de değildir. Şu halde geriye sadece, selef-i salihin uygulamasına ters düşme durumu kalmaktadır. Ayakların kayması için de bu kadarı yeterlidir. Tevfik ancak Allah'tandır.

FASIL:

Bil ki: Selef-i salihinin uygulamasına muhalefet hep aynı kategoride değildir. İçlerinde hafif olanları olduğu gibi şiddetli olanları da vardır. Bu konunun açıklanması uzun izahlara ihtiyaç gösterir. O yüzden bunu müctehidlerin değerlendirmelerine bırakalım. Ancak muhalif durumunda olanlar iki gruptur:

a) İctihad ehlinden olanlar. Böyle birisi ictihadında ya bütün gayretini kullanmış olur; ya da öyle olmaz. Eğer öyle ise, onun için bir günah SÖZ konusu olmaz ve o her halükarda sevap alır. Eğer ictihadın tam hakkını vermez ve taksir gösterirse, o zaman o kişi usülcülerin belirttiği üzere günahkar olur.

b) İetihad ehlinden olmayanlar. Böyle bir kimse kendisini muhalefet içerisine yanlışlıkla ya da mugalata sonucunda sokmuş olmaktadır. Çünkü böyle bir kimsenin muhalefete yetkisi olduğuna dair ehil kimseler tarafından şehadette bulunulmamış; kendileriyle birlikte bunların da meseleye dahilolduklarını kabul etmemişlerdir. Böyle bir kimsenin tavrı kötü karşılanmış ve yerilmiştir.

Selef-i salihin (mütekaddimin) uygulamasına muhalefet ancak bu tip insanlardan sudür eder. Çünkü müctehidler, her ne kadar mesailde ihtilaf etmişlerse de, ihtilafları genelde iki noktada toplanır: a) Ya ilk nesillerin üzerinde ihtilaflı oldukları konularda ihtilaf etmişlerdir. Bu kısımda ilk nesillerin amel konusunda da ihtilaf etmeleri lazım gelir. b) Ya da bir mesele ki, mütekaddimin (mesela sahabe) için görüş itibarıyla

ihtilaf ortaya çıkmaz ve herkes kendi görüşü doğrultusunda istidlalde bulunmaz. Buna rağmen kendilerinden amel konusunda farklı durumlar rivayet edilir. Müctehidlerin ihtilafı ikinci olarak işte böyle bir konuda olur.

İkinci kısma yani ictihada ehil olmayanlara gelince, bunlar amele uygunluk noktasında tercihi gerektirecek unsurlardan ne bulunduğunu bilemezler. Çünkü delilin amele uygunluğu, kullanılan delilin bir şahidi olur; onu icmaın tasdik ve teyidi gibi güçlendirir. Çünkü amel (uygulama, teamüD bir nevi fiili icma olmaktadır. Delilin amele muhalif düşmesi durumu ise böyle değildir. Çünkü öyle si bir muhalefet, delili zayıflatır veya onu yalana çıkarır. Sonra delilin amele uygun düşmesi, deliller için söz konusu olan ve onları zayıflatıcı roloynayan ihtimallerden uzaklaştırır. Çünkü müctehid, ictihad etmek üzere delil üzerinde düşünmeye başladığı zaman pek çok hususları araştırma mecburiyeti hisseder ve bu ön çalışmalar yapılmadan delilin devreye sokulması doğru olmaz. İlk nesillerin uygulamalarını dikkate almak, deliller için söz konusu olan ihtimalleri kesin olarak ortadan kaldırır; nasihi mensuhtan ayırmada yardımcı olur; mücmeli beyan eder ... Bu husus, ictihad yoluna girme yolunda böyük bir yardımdır. Bu yüzdendir ki İmam Malik b. Enes ve onun görüşünde olan kimseler uygulamaya (amel, teamül) büyük önem vermişler ve onu bir esas olarak almışlardır. Bu türden örnekler daha önce geçmiştir. Sonra delillerin zahirleri, ilk nesillerin uygulamaları dikkate alınmaksızın değerlendirilmeye kalkışılırsa, bu tutum, delillerin birbiri arasında tearuz (çelişme) ve ihtilaflara götürür. Bu husus müşahede edilen bir durumdur. Çünkü nassların zevahirinin ilk bakışta tearuz halinde görünmeleri çoktur. Halbuki, şeriatta tutarsızlık ve ihtilafların bulunmadığı da kesin bir esas olmaktadır.

Bu yüzdendir ki, sapık fırkalardan hiçbirinin, keza usul ya da furu konularında ihtilaf halinde bulunan hiçbir kimsenin kendi mezhep ve görüşünü desteklemek üzere delillerin zevahiri ile istidlalde bulunmadan aciz kaldıklarını asla göremezsin. Bu türden pek çok örnekler geçmiştir. Hatta biz fasık ve facirlerin, pak şeriata nisbet ettikleri delillerle kendi fısk ve fucurlarının meşruiyetini delillendirmeye çalıştıklarını bile görmekteyiz. Tarih ve geçmişlerin haberlerinden bahseden kitaplarda yer alan ve şer'iat aleyhinde son derece çirkef yorumlar getiren örnekler vardır. Mesela el-Hariri'nin Dürretu'l-gavvas adlı eserindeki sarhoşluğun tedavisi hakkındaki alıntıya bakınız. Hatta bazı hıristiyanlar inançtan olan teslis akidesini Kur'an ayetleriyle teyid etmeye çalışmışlar, sonra hileye başvurup kendilerinin de tevhid konusunda aynen müslümanlar gibi olduklarına dair Kur'an'dan deliller getirmeye yeltenmişlerdir. "Yüce Allah onların dediklerinden münnezzehtir, yücedir, uludur"[İsra 43].

Bundan dolayı, şer'i deliler üzerinde duran kimselerin, mutlaka o delillerden ilk nesillerin ne anladıklarını göz önünde bulundurmaları bir mecburiyettir. Onların amel edegeldiklerine uygun düşen delilımana, doğru olmaya en layık olandır; ilim ve amel için en uygunudur. Bu durumun bir sebebi vardır ki -Allah'ın izni ile- onu da aşağıdaki meselede kısaca zikredeceğiz.

Sonraki sayfa için aşağıdaki link’e tıkla:

ON ÜÇÜNCÜ MESELE