DEVAM: 66. Alışveriş
Yaparken, 'Kandırma Yok" Diyen Adam
حَدَّثَنَا
مُحَمَّدُ
بْنُ عَبْدِ
اللَّهِ
الْأُرُزِّيُّ
وَإِبْرَاهِيمُ
بْنُ خَالِدٍ
أَبُو ثَوْرٍ
الْكَلْبِيُّ
الْمَعْنَى
قَالَا
حَدَّثَنَا
عَبْدُ
الْوَهَّابِ قَالَ
مُحَمَّدٌ
عَبْدُ
الْوَهَّابِ
بْنُ عَطَاءٍ
أَخْبَرَنَا
سَعِيدٌ عَنْ
قَتَادَةَ
عَنْ أَنَسِ
بْنِ مَالِكٍ
أَنَّ
رَجُلًا
عَلَى عَهْدِ
رَسُولِ
اللَّهِ
صَلَّى
اللَّهُ
عَلَيْهِ
وَسَلَّمَ
كَانَ
يَبْتَاعُ
وَفِي عُقْدَتِهِ
ضَعْفٌ
فَأَتَى
أَهْلُهُ
نَبِيَّ اللَّهِ
صَلَّى اللَّهُ
عَلَيْهِ
وَسَلَّمَ
فَقَالُوا
يَا نَبِيَّ
اللَّهِ
احْجُرْ
عَلَى
فُلَانٍ فَإِنَّهُ
يَبْتَاعُ
وَفِي
عُقْدَتِهِ
ضَعْفٌ فَدَعَاهُ
النَّبِيُّ
صَلَّى
اللَّهُ عَلَيْهِ
وَسَلَّمَ
فَنَهَاهُ
عَنْ
الْبَيْعِ
فَقَالَ يَا
نَبِيَّ
اللَّهِ
إِنِّي لَا أَصْبِرُ
عَنْ الْبَيْعِ
فَقَالَ
رَسُولُ
اللَّهِ
صَلَّى اللَّهُ
عَلَيْهِ
وَسَلَّمَ
إِنْ كُنْتَ
غَيْرَ
تَارِكٍ
الْبَيْعَ
فَقُلْ هَاءَ
وَهَاءَ
وَلَا
خِلَابَةَ
قَالَ أَبُو
ثَوْرٍ عَنْ
سَعِيدٍ
Enes b. Mâlik (r.a)'den
rivayet edildiğine göre; Rasûlullah (s.a.v.) zamanında bir adam, aklında
noksanlık olduğu halde alışveriş yapardı. Ailesi Rasûlulah'a (s.a.v.) gelip: Ey
Allah'ın nebisi! Falan'a hacr koy, çünkü o aklında noksanlık olduğu halde
alışveriş yapıyor, dediler.
Efendimiz adam'ı çağırıp
alışveriş yapmasını yasakladı. Adam: Ya Rasûlallah, alışverişe dayanamam
(alışveriş yapmadan duramam), dedi. Bunuri üzerine Hz. Nebi (s.a.v.): “Eğer
alışverişi terkedemiyorsan; (alışveriş yaparken) al, 'ama aldatma yok ha'
de" buyurdu.
Ebû Sevr; (Saîd bize
haber verdi sözünün yerine) "Saîd'den
"dedi.
İzah:
Tirmizî, buyu'; Nesâî,
buyu'; îbn Mâce, ahkâm; Ahmed b. Hanbel, III, 217.
Tirmizî bu hadis için,
"Hasen, sahih garib" demektedir. Bu hadiste konu edilen şahıs da
Habbân b.Münkız'dır. Aslında bu hadisle önceki aynı manayı ifade etmektedir.
Ama bunda fazla olarak, hadisin vüruduna sebep olan hâdise de anlatılmaktadır.
"Aklında noksanlık
olduğu halde" diye terceme ettiğimiz cümleciğinin, "dilinde kekemelik
olduğu halde" manasına gelmesi de muhtemeldir. Çünkü bazı rivayetlerde;
Habbân'ın dilinin kusurlu olduğu, bu yüzden "aldatma yok"
manasındaki "lâ hılâbete" sözünü “lâ hızâbete" şeklinde
söylediği kaydedilmektedir. Önceki hadiste işaret edildiği gibi, bu söz;
Müslim'in Sahîh'inde "la hmâbete" şeklindedir.
terkibi, bazı âlimlerce
"rey ve görüşünde zayıftık var" şeklinde tefsir edilmiştir.
Hadisin sonundaki
cümlesini "al ama aldatma yok ha!" şeklinde terceme ettik. Bu
cümledeki kelimeleri; Avnu'I-Ma'bûd'da; "Alışveriş yapanlardan her birinin
"ha" deyip, elindekini vermesi" veya "al, ver"
şekillerinde izah edilmiştir.
Hadisten anlaşıldığına
göre; Habbân b. Münkız'ın akrabaları onun alışverişte aldatıldığı gerekçesiyle
Hz. Nebi'e başvurup tasarruflarını hac-retmesini istemişler; Rasûlullahadamı
çağırıp, alışveriş yapmamasını söylemiş, fakat onun "ben alışveriş
yapmadan duramam" şeklindeki beyanı üzerine, hacr koymamış, fakat bir şey
alıp sattığında; "al, ama aldatma yok ha!" demesini tenbih etmiştir.
Hz. Nebi'in, Habbân'a
hacr koymamasını delil alarak, bazı âlimler, yetişkin birisinin hacr
edilemeyeceği görüşüne varmışlardır. Bunlar; "Eğer hacr caiz olsaydı, Hz.
Nebi ona hacr kor, alışveriş yapmasını yasak-lardı"derler.
Hacr: Sözlükte
menetmektir. Istılahta; bir kimseyi sözlü tasarruftan menetmek, sözlü
tasarruflarını geçersiz saymaktır.
Yetişkinlere de sefeh
halinde hacr konulabileceğini söyleyenler ise aynı hadisi kendileri için delil
saymışlar; Habbân'ın ailesinin hacr için müracaatlarını, Efendimizin onu önce
alışverişten menetmesini, hacrin cevazına alâmet saymışlardır. Âlimlerin
çoğunluğu ihtiyaç halinde yetişkinlere de sefa-hetden dolayı hacr
konulabileceği görüşündedirler. Ancak hacr, hâkimden istenilmek suretiyle, onun
kararı ile konulabilir.
Hattâbi şöyle der:
"Yetişkin birisi
eğer sefihse, malını telef ediyorsa, çocuğa olduğu gibi ona da hacr konulması
vaciptir. Bu hadis; Habbân b. Münkız hakkında va-rid olmuş, fakat onun sefih
olduğundan veya malını telef ettiğinden bahsedilmemiştir. Ancak onun,
alışverişlerde aldatıldığı bahis konusu edilmiştir.Bir konuda aldatılan herkes
hacr altına alınamaz. Hacrin bir sınırı vardır. O sınıra varılmadan hacr
konulamaz."
Deli, çocuk ve kölenin
mal üzerindeki sözlü tasarrufları geçersizdir. Bu konuda âlimler görüşbirliği
halindedir. Sefeh veya borçluluktan dolayı hacr uygulanıp uygulanamayacağı ise
ihtilaflıdır.
Sefeh: Aklı başında,
temyiz kudreti yerinde olmasına rağmen malı üzerinde akıl, mantık ve
ekonominin gereklerine göre tasarrufta bulunamayanın halidir. Bu durumda olan
kişiye de "sefih" denilir.
Sefihler iki çeşittir:
a) Çocukluğundan beri
sefih olup, o şekilde buluğa erenler: Aşağı yukarı âlimlerin tümü, bu durumda
olanlara mallarının teslim edilemeyeceği görüşündedirler. "Allah'ın
geçiminize medar kıldığı mallarınızı sefihlere vermeyin..."[Nisa 5]
mealindeki âyet buna delâlet etmektedir. Ancak Ebû Hanîfe'-ye göre böyle birisi
25 yaşına kadar beklenir, o yaştan sonra akılca olgunluk sağlayamasa bile
malları kendisine teslim edilir.
Çoğunluğa göre ise,
reşit olmadıkça bu durumda olanların, sadece kendileri için "sırf
faydalı" olan tasarrufları geçerlidir.
b) Buluğa erdikten
sonra sefih olanlar: Bu durumda olanlar; Ebû Ha-nîfe ve İbrahim en-Nehaî'ye
göre hacr edilemezler. Çünkü bunların tasarrufları her ne kadar mallarına
zarar verebilirse de, hacr konulması kişiliklerine aykırıdır. İnsan haysiyet ve
hürriyetine aykırıdır.
Diğer mezhep imamları
ile, Ebû Yusuf ve Muhammed'e göre sefih hacr edilebilir. Hz. Nebi (s.a.v.)'in,
Muaz b.Cebel'in iflâsına karar vermesi, borçlanıp borçlarını ödeyemeyen birisi
için müslümanları yaFdıma teşvik etmesi ve yetmeyince onun borçlarını
yüklenmesi bu görüşün delilleridir.
Hacr; kişinin
şahsiyetini rencide eder. Ama sefih hacr edilmezse toplum zarar görür. Millî servet
heder olur. Halbuki toplumun menfaatları, kişinin menfaatlanndan üstün
tutulur. İmam Muhammed'e göre; hacrin başlaması için sefeh yeterlidir. Ayrıca
hacr karan alınmasına gerek yoktur. İmam Ebû Yusuf'a göre ise, sefih ancak
hâkimin kararıyla hacr altına alınabilir.
Dürrü'l-Muhtâr'daki
ifadeye göre Hanefî mezhebinde fetva verilen görüş, Ebû Yusuf ve Muhammed’in
görüşleridir.
Bedâiu's-Sanâi'cle; Ebû
Hanîfe'ye göre hacrin delilik, çocukluk ve kölelik olmak üzere üç sebebinin
olduğu zikredilmektedir. Ebû Yusuf, Muhammed, Şafiî ve âlimlerin çoğuna göre
ise sefahet, israf, zenginin borcunu ödemeyip savsaklaması, borçların mal
varlığını geçmesi, ticaret yoluyla malın yok olması, alacaklılardan başkası
için borç ikrarı hep hacr sebebidir. Bunlara göre; bir kimsenin malını bâtıl
yerlerde telef etmesi de hacra sebeptir.
Hadisin ilk bölümünde
belirtilen; alışveriş esnasında "aldatma yok" diyerek muhayyerlik
isteme meselesi önceki hadisin şerhinde geçmiştir.