DEVAM: 5. Sâime
(Merada Otlatılan Hayvanlar)Nin Zekatı
حَدَّثَنَا
عَبْدُ
اللَّهِ بْنُ
مُحَمَّدٍ
النُّفَيْلِيُّ
حَدَّثَنَا
زُهَيْرٌ حَدَّثَنَا
أَبُو
إِسْحَقَ
عَنْ عَاصِمِ
بْنِ
ضَمْرَةَ
وَعَنْ
الْحَارِثِ
الْأَعْوَرِ
عَنْ عَلِيٍّ
رَضِيَ
اللَّهُ
عَنْهُ قَالَ
زُهَيْرٌ أَحْسَبُهُ
عَنْ
النَّبِيِّ
صَلَّى
اللَّهُ عَلَيْهِ
وَسَلَّمَ
أَنَّه قَالَ
هَاتُوا رُبْعَ
الْعُشُورِ
مِنْ كُلِّ
أَرْبَعِينَ
دِرْهَمًا
دِرْهَمٌ
وَلَيْسَ
عَلَيْكُمْ
شَيْءٌ
حَتَّى
تَتِمَّ
مِائَتَيْ
دِرْهَمٍ
فَإِذَا
كَانَتْ
مِائَتَيْ
دِرْهَمٍ
فَفِيهَا
خَمْسَةُ دَرَاهِمَ
فَمَا زَادَ
فَعَلَى
حِسَابِ ذَلِكَ
وَفِي
الْغَنَمِ
فِي
أَرْبَعِينَ
شَاةً شَاةٌ
فَإِنْ لَمْ
يَكُنْ
إِلَّا
تِسْعٌ وَثَلَاثُونَ
فَلَيْسَ
عَلَيْكَ
فِيهَا شَيْءٌ
وَسَاقَ
صَدَقَةَ
الْغَنَمِ
مِثْلَ الزُّهْرِيِّ
قَالَ وَفِي
الْبَقَرِ
فِي كُلِّ
ثَلَاثِينَ تَبِيعٌ
وَفِي
الْأَرْبَعِينَ
مُسِنَّةٌ وَلَيْسَ
عَلَى
الْعَوَامِلِ
شَيْءٌ وَفِي الْإِبِلِ
فَذَكَرَ
صَدَقَتَهَا
كَمَا ذَكَرَ
الزُّهْرِيُّ
قَالَ وَفِي
خَمْسٍ وَعِشْرِينَ
خَمْسَةٌ
مِنْ
الْغَنَمِ
فَإِذَا
زَادَتْ
وَاحِدَةً
فَفِيهَا
ابْنَةُ
مَخَاضٍ
فَإِنْ لَمْ
تَكُنْ
بِنْتُ
مَخَاضٍ
فَابْنُ
لَبُونٍ ذَكَرٌ
إِلَى خَمْسٍ
وَثَلَاثِينَ
فَإِذَا زَادَتْ
وَاحِدَةً
فَفِيهَا
بِنْتُ
لَبُونٍ إِلَى
خَمْسٍ
وَأَرْبَعِينَ
فَإِذَا
زَادَتْ
وَاحِدَةً
فَفِيهَا
حِقَّةٌ
طَرُوقَةُ الْجَمَلِ
إِلَى سِتِّينَ
ثُمَّ سَاقَ
مِثْلَ
حَدِيثِ الزُّهْرِيِّ
قَالَ
فَإِذَا
زَادَتْ
وَاحِدَةً
يَعْنِي
وَاحِدَةً
وَتِسْعِينَ
فَفِيهَا
حِقَّتَانِ
طَرُوقَتَا
الْجَمَلِ
إِلَى عِشْرِينَ
وَمِائَةٍ
فَإِنْ
كَانَتْ الْإِبِلُ
أَكْثَرُ
مِنْ ذَلِكَ
فَفِي كُلِّ
خَمْسِينَ
حِقَّةٌ وَلَا
يُفَرَّقُ
بَيْنَ
مُجْتَمِعٍ
وَلَا يُجْمَعُ
بَيْنَ
مُفْتَرِقٍ
خَشْيَةَ
الصَّدَقَةِ
وَلَا
تُؤْخَذُ فِي
الصَّدَقَةِ
هَرِمَةٌ
وَلَا ذَاتُ
عَوَارٍ
وَلَا تَيْسٌ
إِلَّا أَنْ
يَشَاءَ
الْمُصَدِّقُ
وَفِي النَّبَاتِ
مَا سَقَتْهُ
الْأَنْهَارُ
أَوْ سَقَتْ
السَّمَاءُ
الْعُشْرُ
وَمَا سَقَى
الْغَرْبُ
فَفِيهِ
نِصْفُ
الْعُشْرِ
وَفِي
حَدِيثِ
عَاصِمٍ وَالْحَارِثِ
الصَّدَقَةُ
فِي كُلِّ
عَامٍ قَالَ
زُهَيْرٌ
أَحْسَبُهُ
قَالَ مَرَّةً
وَفِي
حَدِيثِ
عَاصِمٍ
إِذَا لَمْ
يَكُنْ فِي
الْإِبِلِ
ابْنَةُ
مَخَاضٍ
وَلَا ابْنُ
لَبُونٍ فَعَشَرَةُ
دَرَاهِمَ
أَوْ
شَاتَانِ
Ali (r.a.)'den şöyle
rivayet edilmiştir. (Râvi) Züheyr der ki: Zannederim o da onu Peygamber
(s.a.v.)'den rivayet etmiş şöyle demiştir: "(Gümüşten) kırkta birleri
(zekât olarak) veriniz, her kırk dirhemden bir dirhem, iki yüz dirheme
varmadıkça sizin üzerinize (zekât olarak) hiçbir şey yoktur. İki yüz dirhem
olduğunda beş dirhem (zekâtı) vardır. (Bundan) fazlası hesabına göredir.
Davarda her kırk koyunda bir koyun (zekat) vardır. Yalnız otuz dokuz koyun(un)
varsa, senin üzerine onda (zekat olarak) hiçbirşey yoktur" (deyip Ebû
İshâk) davarın zekâtım Zührî gibi nakletti ve; "Sığırda her otuz (tane) de
bir yaşını bitirip iki yaşına basmış bir erkek sığır (zekât) vardır. Kırk
(sığır)da ise, iki yaşını bitirip üç yaşına basmış bir dişi sığır (zekât)
vardır. Avâmil olan (çalıştırılan)lara (zekât olarak) bir şey yoktur. Develerde
ise.." deyip onların zekâtını Zührî'nin zikrettiği gibi nakletti ve;
"Yirmi beş devede beş koyun, (zekât) vardır. (Bundan) bir tane fazla olursa,
otuz beşe kadarı için bir yaşını bitirip iki 'yaşına basmış bir dişi deve
(zekât) vardır. Eğer bir yaşını bitirip iki yaşına basmış dişi deve olmazsa iki
yaşını bitirip üç yaşına basmış bir erkek deve (verilir.) Bundan bir tane fazla
olunca kırk beşe kadar iki yaşını bitirip üç yaşına basmış bir dişi deve
(zekât) vardır. Bir tane fazla olunca altmışa kadar onda erkek deveye
çekilobileri üç yaşını bitirip dört yaşına basmış bir dişi deve (zekât)
vardır" dedi. Sonra da Zührî'nin hadisinin benzerini nakletti ve:
"Bir tane fazla yani doksan bir olunca yüz yirmiye kadar onda erkek deve e
çekilebilen üç yaşını bitirip dört yaşına basmış iki dişi deve (zekât) vardır.
Şayet develer bundan çok olursa, her elli devede üç yaşını bitirip dört yaşına
basmış bir dişi deve (zekât) vardır.
Zekât (artar veya
eksilir) korkusuyla toplu olan (mal) ayrılmaz. Ayrı olan da bir araya
toplatılmaz. Zekâtta ne yaşlı ne ayıplı ne de döl hayvanı alınmaz. Ancak zekât
memuru dilerse (alabilir.) Irmakların suladıkları veya yağmurun suladığı bitkilerde
öşür vardır. Büyük kovalarla sulananlarda ise, öşrün yarısı vardır."
Âsim ve el-Hâris'in
hadisinde suda vardır: "Zekât, her sene (vâcib)dir" Züheyr dedi ki:
"Zannederim (Ebû İshak "zekât" her sene) bir defa
(vâcibtir)" dedi. Âsım'ın hadisinde şu vardı: "Develerin arasında ne
bir yaşını bitirip iki yaşına basmış dişi deve ne de iki yaşını bitirip üç
yaşına basmış erkek deve olmadığı zaman on dirhem (gümüş) veya iki koyun
(verilir)"
İzah:
Sadece Ebû Dâvûd
rivayet etmiştir.
...ifadesiyle dile
getirilmek istenen şudur: Züheyr b. Muâviye bu hadisi Ebû İshâk'-tan rivayet
etmiştir. Züheyr, Ebû İshâk'ın hadisin senedinde Ali (r.a.)'den sonra Hz.
Peygamber (s.a.v.)'i zikredip etmediğinde şüphe etmiştir. Yani hadisin merfu
olup olmadığı hususunda tereddüt etmiştir. Dârekutnî bu hadisin bir kısmını
Züheyr tankıyla kesin merfu olarak rivayet etmiştir.
cümlesinde gümüşün
zekâtının onda birin dörte biri olduğu belirtilmiş ve "her kırk dirhemden
bir dirhem" cümlesiyle açıklanmıştır.
Bu hadise göre gümüş zekâta
tabidir. Zekâtı kırkta birdir. Nisabı da iki yüz dirhemdir. İkiyüz dirhem
gümüşün ise, beş dirhem zekâtı vardır. Ancak âlimler gümüşün zekâtının vâcib
olması için halis olmasının şart olup olmadığı hususunda ihtilaf etmişlerdir.
Şafiî, Ahmed ve ikisinin
arkadaşları gümüşün halis olmasını şart koşmuşlar ve yabancı maddelerle
karışmış mağşuş gümüşteki halis gümüş ikiyüz dirheme ulaşmadıkça zekâtının
vâcib olmadığını söylemişlerdir.
Hanefîlere göre ise,
gümüşün halis olması şart değildir. Mağşuş olan gümüşün içindeki halis gümüşün
ağırlığı yabancı maddelerden fazla veya eşitse zekâtı verilir. Yabancı
maddelerden az ise, ticaret eşyası hükmüne girer. Değeri nisaba ulaşır ve
sahibi onunla ticaret etmeye niyyet etmiş ise zekâtı verilecektir. Değeri nisaba
ulaştığı halde onunla ticâret etme düşünülmüyorsa zekâta tabi değildir.
Mâlikîler ise, şöyle
demişlerdir: Mağşuş olan veya ağırlık yönünden noksan olan gümüş
alış-verişlerde halis ve ağırlık yönünden tam olanlar gibi revaçta iseler,
zekâtım vermek vâcibtir. Eğer revaçta olmazlarsa veya tam olanlardan az revaçta
iseler, mağşuş içindeki gümüş miktarı hesablanır. Nisaba ulaşıyorsa, zekâtı
verilir, ulaşmıyorsa verilmez. Ağırlık yönünden noksan olan, tam olanın
değerinde geçerli ise, zekâtı verilir. Değerce düşük ise, aradaki farkı
kapatmadıkça zekâtı verilmez. Meselâ ağırlık yönünden noksan olan iki yüz
dirhem gümüş tam olan iki yüz dirhem gümüş kadar revaçta ise, zekâtı verilir.
Yüz doksan dirhem gümüş değerinde revaçta ise, zekâtı verilmez, aradaki on dirhemlik
farkın kapatılması gerekir.
cümlesinde söylenmek
istenen şudur: "iki yüz dirhem gümüşten sonraki dirhem sayısı az olsun çok
olsun hesabı yapılır ve zekâtı öyle verilir. Cumhur bu görüştedir. Hz.Ali, İbn
Ömer, Nehâî Malik, Şafiî, Ahmed, Ebû Yûsuf, Muhammed, Sevrî, İbn Ebî Leylâ ve
İbnu'l-Münzir bunlardandır. Delilleri bu ve benzeri hadislerdir.
Ebû Hanîfe, Said b.
el-Müseyyeb, Tâvûs, Hasan-elBasrî, Şa'bî, Mek-hûl ve Zührî'ye göre ise, iki yüz
dirhemden sonraki dirhem sayısı kırka ulaşmadıkça zekâtı yoktur. Aradaki
kesirler için bir şey verilmez. Ancak her kırk dirhemde bir dirhem verilir.
Buna göre 210, 220 hatta 239 dirhemi olan yine sadece beş dirhem zekât verir.
İki yüz kırk dirhem olunca altı dirhem zekât verir ve bu iki yüz yetmiş dokuz
dirheme kadar altı dirhem olarak kalır. 280 dirheme varınca, yedi dirhem verir.
Bunların de-lülen Dârekutnî'nin el-Minhâl tarikiyle Muâz (r.a.)'dan rivayet
ettiği şu hadistir: "Resûlullah (s.a.v.) Muâz'ı Yemen'e göndereceği zaman
küsuratta (zekât olarak) hiç bir şey alma. Gümüş iki yüz dirhem olduğunda
ondan, beş dirhem al ve iki $<Uzden fazlasından kırka ulaşmadıkça (zekât
olarak) birşey alma, kırk dirheme ulaştığında ondan bir dirhem (zekât) al, diye
emretti."
Bu hadis muhaddisler
tarafından tenkide uğramıştır. İkinci delilleri ise, Ebû Davud'un da tahfic
ettiği Amr b. Hazm hadisidir: Peygamber (s.a.v.), şöyle buyurmuştur:
"Gümüşten her beş ukiyyede beş dirhem (zekât) vardır. (İki yüzden)
fazlasında her kırk dirhemde bir dirhem (zekât) vardır."
Bu hadisi ayrıca Hâkim,
îbn Hibban ve Beyhakî tahric etmiş ve sahih olduğunu söylemişlerdir. el-Menhel
yazarı Hattâb es-Sübkî, iki tarafın delillerini zikrettikten sonra cumhurun
delillerinin daha kuvvetli olduğunu söylemektedir.
Sığırın zekâtına
gelince: Önce geçen bazı kelimeleri açıklayalım:
Bakar : Sığır demektir.
Ancak manda da zekât yönünden sığır hükmünde olup ikisi aynı cins
sayıldığından "bakar" kelimesi her ikisine şâmildir. Dolayısıyla
terceme ve açıklamada kullandığımız sığır kelimesi aynı zamanda mandayı da
kapsamaktadır.
Tebî' : Cumhura göre
bir yaşını bitirip iki yaşına basmış erkek sığırdır. Mâlikîlere göre ise iki
yaşını bitirip üç yaşına basmış erkek sığırdır. Ancak cumhurun görüşü arab
diline daha uygundur. Tebî'nin dişisene tebi'a denir.
Müsinne ise, cumhura
göre iki yaşını bitirip üç yaşına basmış dişi sığırdır. Mâlikîlere göre de üç
yaşını bitirip dört yaşına basmış dişi sığırdır. Müsinne'nin erkeğine
"müsinn" denilmektedir.
Bu hadisin sığır zekâtı
ile ilgili fıkrasından anlaşıldığına göre sığırın nisabı otuzdur. Yani otuz
sığırı olan bir kimse zekât olarak bir yaşını bitirip iki yaşına basmış bir
erkek sığır verir. Otuzdan az ise, zekât vermekle mükellef değildir. Şayet
kırk sığırı varsa zekât olarak iki yaşını bitirip üç yaşına basmış bir dişi
sığır verir. Zikredilen bu yaşlar cumhura göredir. Mâlikîlere göre ise,
bunların bir yaş büyüğü verilir.
Âlimlerin çoğuna göre
otuz sığır için zekât olarak tebi' verilebildiği gibi tebi'a da verilebilir.
Zira Tirmizî ile İbn Mâce'nin İbn Mesûd'dan rivayet ettikleri hadiste Peygamber
(s.a.v.) şöyle buyurmuştur: "Her otuz sığırda bir tebî' veya tebî'a
(zekât) vardır*' Mâlikîlere göre ise, dişisi (yani tebi'a) efdaldir.
Sığır sayısı kırka ulaşınca
Hanefîlere göre iki yaşım bitirip üç yaşına basmış bir erkek veya dişi sığır
(yani müsin veya müsinne) verilir. Delilleri Taberânî'nin İbn Abbâs'dan rivayet
ettiği şu hadistir: "Peygamber (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: "Her kırk
sığırda bir müsinne veya müsin (zekât) vardır." Cumhura göre ise,
müsinn'i yani erkeği vermek caiz değil, muhakkak müsinne'yi yani dişisini
vermek gerekir.
Malik, Şafiî, Ahmed,
Muhammed ve Ebû Yusuf'un içinde bulunduğu Cumhura göre sığırın zekât miktarı
şöyledir.
Sığırın Sayısı: Verilmesi gereken Zekât
Miktarı:
30'dan 39'a kadar 1 tebî' (veya tebî'a)
40'dan 59'a kadar 1 Müsinne
60'dan 69'a kadar 2
tebî' (veya tebî'a)
70'den 79'a kadar 1
Müsine ile 1 tebî' (veya tebî'a)
8O'den 89'a kadar 2
Müsinne
90'dan 99'a kadar 3
tebî' (veya tebî'a)
100'den 109'a
kadar 1 Müsinne ile 2 tebî (veya tebî'a)
110'dan 119'a
kadar 2 Müsinne ile 1 tebî' (veya tebî'a)
120'den 129'a
kadar 3 Müsinne veya 4 tebi' (veya tebî'a)
Görüldüğü gibi hadiste
de geçtiği üzere her otuz sığır için zekât olarak bir tebî veya bir tebi'a her
kırk sığır için de bir müsinne verilir. Aradaki küsurlar için zekât verilmez.
Anlaşıldığına göre otuzdan otuz dokuza kadar zekât olarak bir tebî' veya tebî'a
verilmesi hususunda Ebû Hanife de cumhurla aynı görüştedir. Ancak ondan rivayet
edilen meşhur kavle göre kırk ile altmış arasındaki küsurlar için de hesabına
göre zekât verilir. Yani her bir sığır için zekât olarak bir müsinnenin kırkta
biri verilir. Şöyle ki 41 sığır için zekât olarak bir müsinne ile bir
müsinnenin kırkta biri verilir .44 sığır için bir müsinne ile onun on'da biri
verilir. 50 sığır için bir müsinne ile onun dörtte biri verilir... Ancak şu
kadar var ki Hanefi mezhebinde fetva, Ebû Yusuf
ile Muhammed'in kavline göredir.
cümlesinde yük ve
ziraat gibi işlerde çalıştırılan hayvanlarda zekâtın vâcib olmadığı
bildirilmiştir. Cumhurun görüşü de budur. Mâlikîlere göre ise, zekâtının
verilmesi vâcibtir.
Develerin zekâtına
gelince; bu hadiste yirmi beş deve için beş koyun zekât verileceği
belirtilmiştir. Halbuki bundan önce geçen hadislerde yirmi beş deve için zekât olarak
bir yaşını bitirip iki yaşına basmış bir dişi deve verileceği bildirilmişti ki,
cumhurun görüşü budur. Amel de buna göredir. Hz.Ali'nin, "yirmi beş devede
beş koyun (zekât) vardır" rivayeti ise, zayıftır. Çünkü senedinde Âsim b.
Damure ile el-Hârisu'-A'ver geçmektedir. Bunların ikisi hakkında bazı
tenkidler vardır. Şa'bî şöyle demiştir: "Bana el-Harisü'1-A'ver hadis
nakletti ki o yalancı idi." Ebû İshak da el-HarîsüI'1-A'ver'in yalancı
olduğunu söylemiştir. Aynı zamanda bu hadisi tahric eden Dârekutnî onu Süleyman
b. Erkam tarikiyle rivayet etmiştir ki, rivayet ettiği hadisin alınmayacağı ve
zayıf olduğu bildirilmiştir. Bazı âlimler, "Hz. Ali kesinlikle böyle bir
şey söylememiştir. Bu ona yapılan yanlış bir isnattır. Çünkü o fakihtir bu
sözün zekât usulüne uymadığını bilirdi" demişlerdir. Hattâbî bu konuda
şöyle demiştir: "Yirmi beş devede beş koyun (zekât) vardır" sözüne
göre hükmedilmeyeceği hususunda icmâ' vardır. Âlimlerden hiç biri onu delil
kabul etmemiştir.
sözüyle anlatılmak
istenen şudur:
Yeryüzünde akan sular
veya yağmur suları ile yetişen bitkilerin zekâtı onda birdir. Kuyu ve benzeri
yerlerden kova veya başka âletlerle su çekmek ya da hayvan sırtında su taşımak
suretiyle sulanan ve ancak bu şekilde yetiştirilebilen bitkilerin zekâtı
yirmide birdir. "Sema" kelimesi gök ve bulut manalarına gelmektedir.
Ancak burada mecazen yağmur mânâsına kullanılmıştır. "Ğarb" kelimesi
ise aslında büyük kova manasınadır. Bu kelimeden burada sulama işinde
kullanılan âlet kast edilmiştir.
Ebü Hanîfe hadisin
bitkilerle ilgili bu fıkrasının zahirine göre hükmetmiş, yetiştirilen toprak
ürünleri, sebzeler ve meyvelerin miktarı az olsun, çok olsun zekâta tabi'
olduğunu söylemiştir. Bununla ilgili ayrıntılı malumat 1559 ile 1596 no'lu
hadislerin açıklamalarındadır.
cümlesinde anlatılmak
istenen de şudur:
Ebû İshak, Âsim b.
Damure ile el-Hârisü'1-A'ver'den yaptığı rivayette zikredilen şeylerin
zekâtının her yıl verilmesinin vâcib olduğunu belirtmiştir. Hadisi Ebu
İshak'tan rivayet eden Züheyr de O'nun; "zekat her yıl vâcibtir" mi
dediği, yoksa "zekât her senede bir defa vâcibtir" mi dediği
hususunda şüphe etmiştir. cümlesinden maksat şudur: Ebû İshak, Asîm b.
Damure'den yaptığı rivayette şunu söylemiştir: "Kimin yanındaki develer
için bir yaşını bitirip iki yaşına basmış bir dişi deve zekât vermek vâcib olup
da yanında bu yaşta dişi devesi veya iki yaşını bitirip üç yaşına basmış bir
erkek devese olmazsa, zekât memuruna iki yaşını bitirip üç yaşına,basmış bir
dişi deve verir ve ondan aradaki değer farkını alır. O fark on dirhem veya iki
koyundur. Hz. Ali, Hz. Ömer ve Sevrî bu görüştedirler. Daha önce geçen 1567
no'lu hadiste bu değer farkının iki koyun veya yirmi dirhem olduğu
belirtilmişti ki o hadis Hz. Ali'nin rivayet ettiği bu hadisten daha sahihtir.