باب: القسامة.
22. KASAME
وقال الأشعث
بن قيس: قال
النبي صلى
الله عليه وسلم:
شاهداك أو
يمينه
Eş'as b. Kays'ın nakline göre Nebi s.a.v. "(Davanı ispat edecek
şey) iki şahidindir ya da karşı tarafa yemin verme hakkın vardır"
buyurmuştur.
وقال ابن أبي
مليكة: لم يقد
بها معاوية .وكتب عمر بن
عبد العزيز
إلى عدي بن
أرطاة، وكان
أمَّرَه على
البصرة، في
قتيل وجد عند
بيت من بيوت
السَّمَّانين:
إن وجد أصحابه
بيِّنة، وإلا
فلا تظلم
الناس، فإن
هذا لا يقضى
فيه إلى يوم
القيامة.
İbn Ebu Müleyke Muaviye Kasame yemini ile kısas yapmadı
demiştir. Ömer b. Abdulaziz, Basra'ya emir tayin ettiği Adiy b. Ertat'a yağ
tüccarlarının evlerinden birinin yanında bulunmuş olan bir maktul hakkında
şöyle yazmıştır: "Eğer maktulün sahipleri beyyine bulurlarsa (onunla
hükmetl, bulamazlarsa insanlara zulmetme! Çünkü bu iş, kıyamete kadar hakkında
hüküm verilemeyecek olan bir iştir."
حدثنا أبو
نعيم: حدثنا
سعيد بن عبيد،
عن بشير بن
يسار:
زعم أن
رجلاً من
الأنصار يقال
له سهل بن أبي
حثمة أخبره:
أن نفراً من
قومه انطلقوا
إلى خيبر، فتفرقوا
فيها، فوجدوا
أحدهم
قتيلاً،
وقالوا للذي
وجد فيهم: قد
قتلتم
صاحبنا،
قالوا: ما قتلنا
ولا علمنا
قاتلاً،
فانطلقوا إلى
رسول الله صلى
الله عليه
وسلم، فقالوا:
يا رسول الله،
انطلقنا إلى
خيبر، فوجدنا
أحدنا
قتيلاً، فقال:
(الكُبْرَ
الكُبْرَ).
فقال لهم:
(تأتون بالبيِّنة
على من قتله).
قالوا: ما لنا
بيِّنة، قال:
(فيحلفون).
قالوا: لا
نرضى بأيمان
اليهود، فكره
رسول الله صلى
الله عليه
وسلم أن يبطل
دمه، فوداه
مائة من إبل
الصدقة.
[-6898-] Buşeyr b. Yesar'ın nakline göre Ensardan Sehl b.
Ebu Hasme şöyle anlatmıştır: Sehl'in kavminden bir topluluk Hayber'e giderler.
Hayber hurmaIıkları içinde kendi işlerine dağılırlar. Sonra kendilerinden
birini öldürülmüş olarak bulurlar. Bu topluluk maktulün aralarında bulunduğu
Hayberlilere "Bizim arkadaşımızı öldürdünüz!" derler. Hayberliler de
"Onu biz öldürmedik, katilini de bilmiyoruz!" derler. Sonra bu
sahabiler topluluğu Nebi Sallallahu Aleyhi ve Sellem'e gidip "Ya Resulallah!
Bizler Hayber'e gittik ve orada arkadaşlarımızdan biri öldürüldü. Onu ölü
bulduk" dediler. Nebi Sallallahu Aleyhi ve Sellem
"Büyük konuşsun! Büyük konuşsun!" buyurdu. Sonra onlara
"Onu öldüren kişi aleyhine beyyine getirebilir misiniz?" diye sordu.
Onlar "Bizim beyyinemiz yoktur" dediler. Resulullah Sallallahu Aleyhi
ve Sellem "O takdirde Yahudiler onu kendileri öldürmediklerine dair yemin
ederler" dedi. Sahabiler "(Ya Resulallah!) Yahudilerin yeminlerine
razı değiliz!" dediler. Resulullah Sallallahu Aleyhi ve Sellem öldürülen
kişinin kanını heder kılmayı istemedi ve zekat develerinden yüz tanesini onun
diyeti olmak üzere verdi."
حدثنا قتيبة
بن سعيد:
حدثنا أبو بشر
إسماعيل بن
إبراهيم
الأسدي: حدثنا
الحجاج بن أبي
عثمان: حدثني
أبو رجاء من
آل أبي قلابة:
حدثني أبو قلابة:
أن
عمر بن عبد
العزيز أبرز
سريره يوماً
للناس، ثم أذن
لهم فدخلوا،
فقال: ما
تقولون في
القسامة؟ قال:
نقول: القسامة
القود بها حق،
وقد أقادت بها
الخلفاء. قال
لي: ما تقول يا
أبا قلابة؟
ونصبني للناس،
فقلت: يا أمير
المؤمنين،
عندك رؤوس الأجناد
وأشراف
العرب، أرأيت
لو أن خمسين
منهم شهدوا
على رجل محصن
بدمشق أنه قد
زنى، ولم
يروه، أكنت
ترجمه؟ قال:
لا. قلت: أرأيت
لو أن خمسين
منهم شهدوا
على رجل بحمص
أنه سرق، أكنت
تقطعه ولم
يروه؟ قال:
لا، قلت:
فوالله ما قتل
رسول الله صلى
الله عليه
وسلم أحداً
قطُّ إلا في
إحدى ثلاث
خصال: رجل قتل
بجريرة نفسه
فقتل، أو رجل
زنى بعد
إحصان، أو رجل
حارب الله
ورسوله،
وارتدَّ عن
الإسلام. فقال
القوم: أو ليس
قد حدث أنس بن
مالك: أن رسول
الله صلى الله
عليه وسلم قطع
في
السَّرَقِ،
وسمر الأعين،
ثم نبذهم في
الشمس؟ فقلت:
أنا أحدثكم
حديث أنس،
حدثني أنس: أن
نفراً من عكل
ثمانية،
قدموا على
رسول الله صلى
الله عليه وسلم
فبايعوه على
الإسلام،
فاستوخموا
الأرض فسقمت
أجسامهم،
فشكوا ذلك إلى
رسول الله صلى
الله عليه
وسلم، قال:
(أفلا تخرجون
مع راعينا في
إبله،
فتصيبون من
ألبانها
وأبوالها).
قالوا: بلى،
فخرجوا
فشربوا من
ألبانها
وأبوالها، فصحُّوا،
فقتلوا راعي
رسول الله صلى
الله عليه
وسلم وأطردوا
النعم، فبلغ
ذلك رسول الله
صلى الله عليه
وسلم فأرسل في
آثارهم،
فأدركوا فجيء
بهم، فأمر بهم
فقطِّعت
أيديهم
وأرجلهم،
وسمر أعينهم،
ثم نبذهم في
الشمس حتى
ماتوا، قلت:
وأي شيء اشتد
مما صنع
هؤلاء،
ارتدوا عن الإسلام،
وقتلوا
وسرقوا.
فقال عنبسة
بن سعيد:
والله إن سمعت
كاليوم قطُّ،
فقلت: أتردُّ
عليَّ حديثي
يا عنبسة؟
قال: لا، ولكن
جئت بالحديث
على وجهه،
والله لا يزال
هذا الجند
بخير ما عاش
هذا الشيخ بين
أظهرهم، قلت:
وقد كان في
هذا سنَّة من
رسول الله صلى
الله عليه وسلم،
دخل عليه نفر
من الأنصار،
فتحدثوا
عنده، فخرج
رجل منهم بين
أيديهم
فقُتل،
فخرجوا بعده،
فإذا هم
بصاحبهم
يتشحَّط في
الدم، فرجعوا
إلى رسول الله
صلى الله عليه
وسلم فقالوا:
يا رسول الله،
صاحبنا كان
تحدَّث معنا،
فخرج بين أيدينا،
فإذا نحن به
يتشحَّط في
الدم، فخرج
رسول الله صلى
الله عليه وسلم
فقال: (بمن
تظنُّون، أو
ترون، قتله).
قالوا: نرى أن
اليهود قتلته.
فأرسل إلى
اليهود فدعاهم،
فقال: (آنتم
قتلتم هذا).
قالوا: لا،
قال: (أترضون
نفل خمسين من
اليهود ما
قتلوه). قالوا:
ما يبالون أن
يقتلونا
أجمعين، ثم
ينتفلون، قال:
(أفتستحقون
الدية بأيمان
خمسين منكم).
قالوا: ما كنا
لنحلف، فوداه
من عنده، قلت:
وقد كانت هذيل
خلعوا خليعاً
لهم في
الجاهلية،
فطرق أهل بيت
من اليمن
بالبطحاء،
فانتبه له رجل
منهم، فحذفه
بالسيف
فقتله، فجاءت
هذيل، فأخذوا
اليماني
فرفعوه إلى
عمر بالموسم،
وقالوا: قتل
صاحبنا، فقال:
إنهم قد
خلعوه، فقال:
يقسم خمسون من
هذيل ما
خلعوه، قال:
فأقسم منهم
تسعة وأربعون
رجلاً، وقدم
رجل منهم من الشأم،
فسألوه أن
يقسم، فافتدى
يمينه منهم بألف
درهم،
فأدخلوا
مكانه رجل
آخر، فدفعه
إلى أخي
المقتول،
فقرنت يده
بيده، قالوا:
فانطلقنا
والخمسون
الذين
أقسموا، حتى
إذا كانوا
بنخلة،
أخذتهم السماء،
فدخلوا في غار
في الجبل،
فانهجم الغار
على الخمسين
الذين أقسموا
فماتوا
جميعاً، وأفلت
القرينان،
واتبعهما حجر
فكسر رجل أخي
المقتول،
فعاش حولاً ثم
مات، قلت: وقد
كان عبد الملك
بن مروان أقاد
رجلا
بالقسامة، ثم
ندم بعدما
صنع، فأمر
بالخمسين
الذين
أقسموا،
فمحوا من
الديوان،
وسيَّرهم إلى
الشأم.
[-6899-] Ebu Kılabe şöyle anlatmıştır: Ömer b. Abdulaziz
bir gün üzerine oturduğu tahtı ahali için evinin dışına çıkardı. Sonra halka
izin verdi ve onun huzuruna girdiler. Halife onlara "Bu Kasame hakkında ne
diyorsunuz?" dedi. Onlar "Kasamede kısas bir haktır, Kasamede
halifeler kısas yapmışlardır diyoruz" dediler. Ebu Kılabe şöyle devam
etti:
Ömer b. Abdulaziz bana "Sen Kasame hakkında ne diyorsun ey
Ebu Kılabe!" diye sordu ve beni (tartıştırmak üzere) orada hazır
bulunanların önüne dikti. Ben de cevabımda şöyle dedim:
"Ey mu'minlerin emiri! Ordu kumandanıarı ve Arabın eşrafı
huzurundadır. Bana söyler misin? Bunlardan elli kişi Şam'da bulunan evli bir
erkek (muhsan) aleyhine kendisini görmedikleri halde zina ettiğine şahitlik
etmiş olsalardı sen o kişiyi bunların şehadeti ile recm eder miydin?" O da
"hayır" diye cevap verdi. "Bana söyler misin! Bunların arasından
elli kişi gözleriyle görmedikleri halde birisi aleyhine hırsızlık yapmıştır
diye şahitlik etseydi o kişinin elini keser miydin?" dedim. Halife bu
soruma da "hayır" diye cevap verdi. Ben ''Allah'a yemin ederim ki
Resulullah Sallallahu Aleyhi ve Sellem şu üç fiilden başka hiçbir kimseyi asla
ölümle cezalandırmad!. Kendi işlediği cinayet ile haksız olarak birini öldüren
ve bu sebeple kısasen öldürülen, evli olduğu halde (muhsan olduktan sonra) zina
eden İslam dininden çıkarak AlIah'a ve Resulüne karşı savaş açan" dedim.
Orada bulunanlar şöyle dediler: "Enes b. Malik sana Nebi
Sallallahu Aleyhi ve Sellem'in hırsızlık suçunda el kestiğini, gözleri oyduğunu
ve onları güneşe attığını rivayet etmdi mi?" Ben de onlara şöyle dedim:
"Sizlere Enes b. Malik'in hadisini ben nakledeyim:
Enes şöyle anlattı: Ukl kabilesinden sekiz kişi Resulullah
Sallallahu Aleyhi ve Sellem'e geldiler ve Müslüman olduklarına dair
bey'atlaştılar. Bunun ardından Medine yöresinin havasını ağır buldular ve
vücutları hastalandı. Bu hastalıklarını Nebi Sallallahu Aleyhi ve Sellem' e
arzettiler. Resulullah Sallallahu Aleyhi ve Sellem "Bizim çobanımızla
beraber develerin yanına çıksanız, onlann sütlerinden ve idrarlanndan
içseniz" buyurdu. Onlar peki deyip, develerin yanına çıktılar. Develerin
sütlerinden ve idrarlarından içtiler ve sıhhat buldular. Bunun ardından Nebi
Sallallahu Aleyhi ve Sellem'in çobanını öldürdüler, develeri de sürüp gittiler.
Sonunda bu haber Resulullah Sallallahu Aleyhi ve Sellem'e ulaştı. Nebi
Sallallahu Aleyhi ve Sellem derhal ardlarından bir askeri birlik gönderdi ve
kısa zamanda yakalanıp geri getirildiler. Nebi Sallallahu Aleyhi ve Sellem'in
emri üzerine elleri ve ayakları kesildi, gözleri de oyuldu. Sonrçı Nebi
Sallallahu Aleyhi ve Sellem onları güneşin altına attırdı ve ölünceye kadar
öylece kaldılar. Ben "Bunların işlemiş oldukları suçtan daha şiddetli
hangi suç vardır. Bunlar İslam dininden geri dönmüşler, adam öldürmüşler,
hırsızlık yapmışlardır" dedim. Anbese b. Said
"ValIahi ben bugün senden işittiğimin benzerini daha önce
asla işitmiş değilim!" dedi. Ben de Anbese'ye
"Ey Anbese! Sen benim bu hadisimi (kabul etmeyip) bana geri
mi iade ediyorsun?" dedim. Anbese "Hayır, fakat sen hadisi tastamam
olduğu gibi rivayet ettin. ValIahi bu şeyh (yani Ebu Kılabe) aralarında
yaşadığı müddetçe bu ordu (yani Şam ahalisi) hayırdan asla ayrılmaz" dedi.
Ben konuşmama şöyle devam ettim:
"Bu (benzeri işlerde uygulanmak üzere) Resulullah Sallallahu
Aleyhi ve Sellem tarafından konulmuş bir kesin hüküm olmuştur.
Resulullah Sallallahu Aleyhi ve Sellem'in huzuruna Ensardan bır
topluluk girdi, onun yanında konuştular. (Sonra onlardan biri Hayber'e doğru
yola çıktı.) Aralarından biri önlerinden gitti ve orada öldürüldü. Ötekiler de
onun ardından Hayber'e vardıklarında arkadaşlarını kanlar içinde kıvranıyor
gördüler. Hemen Resulullah Sallallahu Aleyhi ve Sellem'in yanına dönüp:
"Ya Resulallah! Arkadaşımız bizimle beraber senin yanında
konuşuyordu. Bizim önümüzde yola çıktı, biz onu kanlar içinde kıvranır
vaziyette bulduk!" dediler. Resulullah Sallallahu Aleyhi ve Sellem çıkıp
onların yanına geldi ve "Onu kimin öldürdüğünü düşünüyor veya
zannediyorsunuz?" diye sordu. Onlar da "Biz onu Yahudilerin
öldürdüğünü düşünüyoruz" dediler. Bunun üzerine Nebi Sallallahu Aleyhi ve
Sellem Yahudilere haberci salıp, onları çağırttı ve "Bunu öldüren sizler
misiniz?" diye sordu. Onlar "hayır" dediler. Resulullah
Sallallahu Aleyhi ve Sellem davacılara "Siz Yahudilerden elli kişinin onu
öldürmediklerine dair yemin etmesine razı olur musunuz?" dedi. Onlar
"Yahudiler bizi toptan öldürüp, sonra öldürmediklerine yemin etmekten
çekinmezler!" dediler. Resulullah Sallallahu Aleyhi ve Sellem yine
davacılara hitaben "Sizler aranızdan elli kişinin (onu bunlar öldürdü
diye) yeminiyle diyeti hak etmek ister misiniz?" buyurdu. O sahabiler
"Bizler bu yemini yapamayız" dediler.
Bunun üzerine Nebi Sallallahu Aleyhi ve Sellem O kimsenin diyetin
i beytulmalden verdi. Ebu Kılabe şöyle devam etti:
Ben şöyle dedim: Hüzeyl kabilesi, cahiliye devrinde
müttefiklerinden biriyle bağlarını koparmış ve "Sen bizden değilsin, biz
de senden değiliz" demişlerdi. O ilişkisi kesilen kişi, Batha denilen
Mekke vadisinde Yemen'den bir ev halkına geceleyin hücum etti. Ancak ev
halkından biri bunu fark etti ve bir kılıç darbesiyle adamı öldürdü. Bunun
ardınan Hüzeyl kabilesi geldi ve o Yemen'li adamı yakalayıp hac mevsiminde Hz.
Omer'in huzuruna çıkardı; "Bu adam bizim adamımızı öldürdü" dediler.
Katil de "Onlar bu kişiden ilişkilerini kesmişlerdi" dedi. Hz. Ömer
"Hüzeyl kabilesinden elli kişi onunla ilişkilerini kesmediklerine yemin
ederler" dedi. Bunun üzerine onlardan 49 kişi o kimseden ayrılmadıklarına
yalan yere yemin etti. Bu sırada Hüzeyl kabilsine mensup olan bir adam Şam'dan
çıkageldi. Hemen ondan da kendileri gibi o kişiyle -ilişkilerini kesmediklerine
dair yemin etmesini istediler. O Şam'dan gelen adam bin dirhem fidye verip,
yalan yere yemin etmekten kurtuldu. Bu sef?r onun yerine başka bir adam
soktular. Böylece Hz. Ömer o adamı maktulün Rçlrdeşine teslim etti. Onun eli,
ötekinin eliyle bir yere getirilip bağlandı.
Bunlar şöyle dediler: "Biz elli kişi yani ondan
ayrılmadığımıza yemin eden bizler yürüdük. Nihayet Mekke'den bir gecelik
uzaklıkta olan Nahle mevkiine vardıklarında kendilerini bir yağmur yakaladı.
Hemen bir mağaraya girdiler. Ardından o mağara yemin etmiş olan o elli kişinin
üzerine çöktü, hepsi öldü. O elleri birbirine bağlanan iki kişi kaçıp kurtuldu.
Onları da bir taş takip etti ve maktulün kardeşinin ayağına çarpıp C5nu kırdı.
O kişi bir yıl daha yaşadı, sonra öldü. Ebu Kılabe şöyle devam etti:
Ben şöyle dedim: Abdulmelik b. Mervan bir adamı kasa me yeminiyle
kısas yaptı. Fakat sonra yaptığına pişman oldu ve emri üzerine yemin eden o
elli kişinin isimleri divan defterinden silindi ve Şam'dan başka bir yere
sürgün edildiler.
Fethu'l-Bari Açıklaması:
....... Kasame" Bu kelime "kakseme" fiilinin
mastarı olup, ........ kasemen" şeklinde bir mastarı daha vardır.
"Kasame" yemin etmek anlamına gelir. Maktulün yakınları onun kanını
iddia ettiklerinde veya davalılar aleypÜe kan iddiasında bulunulduğunda bu
yemin verilir. Kan için yapılan yemin özelolarak "kasame" kelimesiyle
ifade edilir. İmamü'l-Haremeyn şöyle demiştir:
Dil bilginlerine göre kasame yemin eden topluluğun ismidir.
Fıkıh bilginlerine göre ise kasame yemin demektir. el-Muhkem'de şöyle denir:
Kasame bir topluluk olup, herhangi bir şey üzerine yemin ederler veya şehadette
bulunurlar. Kasame, yemini onlara nispet edilir. Sonra yeminin bizatihi
kendisine kasame denilmiştir.
"İbn Ebu Müleyke, Muaviye kasame yemini ile kısas yapmadı
demiştir." Buradaki "lem yukid","ekade"den türemedir.
Bunun anlamı kısas etti demektir.
"Basra'ya emir tayin ettiği. ... ;' Ömer b. Abdulaziz,
Adiyy'i Basra emirliğine 99 yılında getirmişti. Halife, onun 102 yılında
öldürüldüğünden söz eder. "Yağ tüccarlarının evlerinden ... " Burada
geçen "........" yağ ticaretiyle meşgul olanlar demektir. Ömer b.
Abdulaziz'in Kasame yeminiyle kısas uygulayıp, uygulamadığı tıpkı Muaviye
hakkında olduğu gibi ihtilaflıdır. İbn Battal, Hammad b. Seleme'nin
Musannef'inde, İbn Ebu Müleyke'nin, Ömer b. Abdulaziz'in halifeliği döneminde
Medine'de Kasame yemini ile kısas uyguladığını belirttiğinden söz eder. Bizim
kanaatimiz ise şu yöndedir:
Onun Medine' de emir iken bu kanaatte olduğu noktasında
bilginlerin ittifakı vardır. Ancak halifeliğe geldiğinde bu görüşündeh
dönmüştür. Herhalde bunun sebebi bu bölümün sonunda yer alan Ebu Kılabe olayı
olsa gerektir. Zira bu olay Kasame yemini ile kısas uygulanmayacağına .
delildir. Sanki o bu görüşe katılmış gibidir.
İbnü'l-Münzir'in nakline göre Zührı şöyle demiştir:
Ömer b. Abdulaziz bana şöyle dedi: Kasame uygulamasını bırakmak
istiyorum. Filan veya falan yerden bir kişi bana geliyor ve görmedikleri bir
şeyin üzerine yemin ediyorlar. Ben de ona "Kasame'yi bırakacak olursan bir
kişi çıkar, senin kapının önünde birisini öldürür ve kanı boşu boşuna heder
olup gider. Kasame uygulamasında insanlar için hayat vardır" dedim.
Kasame'yi kabul etmeme noktasında Salim b. Abdullah b. Ömer, Ömer b.
Abdulaziz'den daha öncedir. İbnü'l-Münzir'in nakline göre Salim b. Abdullah şöyle
diyordu:
"Ey kavmim! Görmedikleri ve hazır bulunc madıkları bir şeye
yemin eden şu insanların imdadına koşunuz. Benim elimde yetki olsaydı, onları
cezalandırır ve aleme ibret kılardım ve şahitliklerini kabul etmezdim. Bu ifade
Medinelilerin kasa me yemini ile kısas yapılabileceğine dair icma ettikleri
yolundaki nakli zedelemektedir. Çünkü Salim, Medine fıkıh bilginlerinin en
büyüklerinden biridir. İbnü'l-Münzir'in nakline göre İbn Abbas kasame yemini
ile kısas uygulanamayacağını söylemiştir. İbn Ebi Şeybe'nin nakline göre
İbrahim en-Nehaı şöyle demiştir:
Kasame yemini ile kısas zulümdür. el-Hakem b. Uteybe'nin nakline
göre İbrahim en-Nehaı Kasame'ye itibar etmezdi. Kasame konusundaki ihtilafın
özü, kasa me ile amel edilir mi edilmez mi noktasındadır. Amel edildiği
takdirde kasame yemini kısas veya diyeti gerektirir mi? Bu yeminde önce
davacılardan mı yoksa davalılardan mı başlafVr? Ayrıca kasame yemininin şartı
konusunda da ihtilaf sözkonusudur. ;:
"Kendilerinden birini. .. " Yahya b. Said el-Ensarı,
Beşir b. Yesar'dan yaptığı rivayette onlardan ikisinin adını vermiştir. Cizye
Bölümünde Bişr b. elMufaddal'ın Yahya'dan yukarıdaki isnadla şöyle bir cümlesi
geçmişti:
"Abdullah b. Sehl ve Muhayyısa b. Mesud b. Zeyd Hayber'e
gittiler." Müslim'de el-Leys'in Yahya ve Buşeyr vasıtasıyla nakline göre
Se hı şöyle demiştir: Yahya dedi ki: Zannediyorum Buşeyr, Rafi b. Hadk de dedi.
Se hı ve Rafi'in nakline göre Abdullah b. Sehl b. Zeyd ve Muhayyısa b. Mesud b.
Zeyd Hayber'e çıkarlar. (Müs!im, Kasame)
"Hayber' e çıkarlar ve Hayber hurmalıkları içinde kendi
işlerine dağılırlar."
Muhammed b. İshak'ın Buşeyr b. Yesar'dan nakline göre İbn Ebi
Asım şöyle demiştir: "Abdullah b. Sehl arkadaşlarıyla birlikte hurma
toplamaya çıktı." Süleyman b. Bilat'in Müslim'de yer alan naklinde ise
şöyle bir fazlalık vardır:
"Abdullah b. Sehl ile Muhayyisa b. Mesud, Nebi Sallallahu
Aleyhi ve Sellem'in zamanında Hayber'e çıktılar. Hayber o günlerde sulh içinde
olup, halkı Yahudi idi."(Müslim, Kasame)
"Sonra kendilerinden birini öldürülmüş olarak bulurlar." Bişr
b. el-Mufaddal'ın rivayetinde olay şöyle anlatılmaktadır:
"Muhayyısa Abdullah b. Sehl'e geldiğinde ölmek üzere kana
bulanmış kıvranıyordu." Yani kan içinde kıvranıyor, debelenip duruyordu.
Sonra Muhayyısa onu toprağa verdi.
"Resulullah Sallallahu Aleyhi ve Sellem 'O takdirde
Yahudiler onu kendileri öldürmediklerine dair yemin ederler' dedi. Sahabiler
'(Ya Resulallah!) Biz, Yahudilerin yeminlerine razı olmayız!' dediler."
Ebu Leyla'nın rivayetine göre sahabiler "Onlar Müslüman değildir"
dediler. Yahya b. Said'in rivayetine göre ise "Katir olan bir topluluğun
ettiği yemini nasıl kabul edelim?" dediler. Ebu Kılabe'nin rivayetine göre
ise "Onlar hepimizi öldürüp, sonra yemin etmekten çekinmezler" dediler.
Resulullah Sallallahu Aleyhi ve Sellem onun kanının heder
olmasını istemedi.
"Zekat develerinden." Kurtubi el-Müfhim isimli
eserinde şöyle der: ResuluIlah Sallallahu Aleyhi ve Sellem keremi, güzel
siyaseti, maslahatı celb etmek ve mefsedeti savuşturmak için tarafları
uzlaştırmak amacıyla böyle davrandı. Özellikle hakkı almaya bir çare bulmak
imkansız olduğu için bu şekilde hareket etti.
Bu hadis, kasame uygulamasının dinde yeri olduğunu
göstermektedir. Kadı lyaz şöyle demiştir: Bu hadis, dinin temellerinden biri,
ahkama dair bir kaide ve kulların masıahatını sağlayan unsurlardan biridir.
Bütün imamlar, sahabe ve tabiundan selef bilginleri, ümmetin alimleri, Hicaz,
Şam ve Kufeli önde gelen fıkıh bilginleri bu hükmü nasıl uygulamak gerektiği
noktasında ihtilaf etmekle birlikte söz konusu uygulamayı benimsemişlerdir. Bir
grup bilginin sözkonusu /) hükmü almayıp, durakladıkları rivayet edilmiştir.
Onlar Kasameyi meşru bir uygulama olarak görmemişler ve bunun herhangi bir
hükmü n ispat vasıtası olduğunu kabul etmemişlerdir. Hakem b. el-Uteybe, Ebu
Kılabe, Salim b. Abdullah, Süleyman b. Yesar, Katade, Müslim b. Halid, İbrahim
b. Uleyye'nin görüşleri bu doğrultudadır. Buhari de bu görüşe meyletmektedir.
Ömer b. Abdulaziz'den -ihtilaflı olmakla birlikte- böyle bir görüş
nakledilmiştir. Burada şu hususu belirtmekte fayda vardır. Bu ifade, Kadı
lyaz'ın baş tarafta bütün imamların bu görüşü aldıkları yolundaki ifadesiyle
çelişmektedir. Bu bölümü n baş tarafında kasame yemininin meşru olmadığını
söyleyen kimselerden nakil yapılmıştı. Bunların içerisinde Kadı lyaz'ın adını
vermediği kimseler bulunmaktadır.
Kadı İyad şöyle demiştir: Yanlışlıkla öldürme konusunda kasame
yemininin meşru olup olmadığı noktasında İmam Malik'ten farklı görüş
nakledilmiştir. Teammüden öldürmede kasa me yeminine başvurulacağı görüşünde
olan bilginler, bunun neticesinde kısas veya diyet gerekip gerekmeyeceği
noktasında ihtilaf etmişlerdir. Hicaz fıkıh bilginlerinin büyük bir kısmı,
kasame yemini şartlarına uyularak yapıldığı takdirde buna dayanarak kısas
gerekeceği görüşünü beilimsemişlerdir. Zühri, Rebi'a, Ebü'z-Zinad, Malik, Leys,
Evzai, iki görüşünden birisine göre İmam Şafii, Ahmed b. Hanbel, İshak, Ebu
Sevr ve Davud'un görüşleri bu doğrultudadır. İbnü'z-ZUbeyr gibi sahabenin
bazılarından bu doğrultuda bir rivayet yapılmıştır. Ömer b. Abdulaziz'in görüşü
hakkındaki rivayetler birbirinden farklıdır. Ebü'z-Zinad şöyle demiştir:
Sahabelerin büyük bir kısmı henüz hayatta iken kasa me yeminine
dayanarak öldürme cezası uyguladık. Ben bunların bin kişi olduklarını
düşünüyorum. Bunların içinden iki kişi birbiriyle ihtilaf etmiş değildir.
Burada şu hususu vurgulamakta fayda görmekteyiz:
Ebü'z-Zinad bunu Harice b. Zeyd b. Sabit'ten nakletmiştir.
Nitekim Said b. Mansur, Beyhaki, Abdurrahman b. Ebü'z-Zinad vasıtasıyla babası
Ebü'z-Zinad'dan böyle bir görüşü nakletmiştir. Aksi takdirde Ebü'zZinad'ın bin
sahabe şöyle dursun, yirmi sahabe gördüğü bile sabit değildir.
Kadi İyad şöyle der: Kasame yemini ile diyete hükmedileceği
görüşünde olan bilginler, önce davalı tarafın yemin etmesi gerektiğini
söylemişlerdir. Bu görüşe İmam Şafii ve Ahmed b. Hanbel muhalif kalmıştır.
Onlar, -çoğunluğu oluşturan fıkıh bilginlerinin paralelinde görüş belirterek-
hakim önce davacı tarafa yemin verir. Onlar yeminden kaçındıkları takdirde
davalıların yemin etmesini ister demişlerdir. KOfe bilginleriyle Basra
bilginlerinin büyük bir çoğunluğu ve Medine alimlerinin bazıları ve Evzai, bu
görüşün aksini savunmuş ve şöyle demişlerdir:
Bir köy halkından elli kişiye "Bu şahsı biz öldürmedik,
öldüreni de bilmiyoruz" şeklinde yemin verilir. Bunlar yemin ettikleri
takdirde Beraat ederler. Sayıları elliden az olduğunda veya yemin etmekten
kaçındıklarında davacı taraf bir kişinin aleyhine yemin eder ve böylece talep
ettikleri Şe9Wk ederler. Sayıları elliden az olduğu takdirde o şahıs diyet
öder. Basra fıkıh bilginlerinden Osman el"Betti şöyle demiştir:
Sonra dava lı taraf yemine başlar. Onlar yemin ettikleri
takdirde herhangi bir şeyle yükümlü olmazlar. KOfe bilginleri, yemin ettikleri
takdirde diyet vermeleri gerekli olur demişlerdir. Bu görüş Hz. Ömer'den de
naklediimiştir. Kadı lyaz şöyle der:
Bütün bilginler maktulün yakınlarının sırf davacı olmalarıyla
diyetin gerekmeyeceği noktasında ittifak etmişlerdir. Bunun için iddianın yanında
bir şüphe olmalıdır ve bu şüpheye göre hüküm verildiği zannı ağır basmalıdır.
Bilginler sözkonusu şüpheyi açıklarken yedi farklı görüşe ayrılmışlardır. Kadı
lyaz bunları tek tek zikreder. Özeti şudur:
1- Ölmek üzere olan kişi üzerinde herhangi bir iz veya yara bere
bulunmasa bile hayatıma filanca kastetti ya da buna benzer bir şey
söylemelidir. Bu İmam Malik ve Leys'e göre Kasame yeminini gerektirir. Ancak bu
görüşü onlardan başka kimse söylememiştir. Bazı Maliki alimleri bu durumdaki
kimsenin üzerinde iz veya yara bere bulunmasını şart koşmuşlardır.
2- Bir kişi veya adil olmayan bir topluluk gibi şahit1iği ile
nisab tamam olmayan kimseler şahitlik etmelidir. İmam Malik ve Leys bu görüşü
savunmuşlar, Şafii ve ona tabi olan bilginler de buna katılmışlardır.
3- İki adil şahit ölen kişinin darb edildiğine şahitlik etmeli
ve bunun ardından o kişinin günlerce yaşayıp, sonra iyileşme olmaksızın o
darbtan ölmelidir. İmam Malik ve Leys şöyle derler: Bu durumda kasame yemini
gerekir. İmam Şafii ise tam tersine böyle bir şehadetle kısas uygulamak gerekir
demiştir.
4- Maktı:.ııün yanıbaşında veya yakınında elinde öldürme aleti
bulunan ve mesela üzerinde kan izleri olan tek başına bir kişi yakalanmalıdır.
Bu durumda İmam Malik ve ŞafiI'ye göre kasame yemini yapılır.
5- İki zümre birbiriyle çarpışıp, aralarında maktul bulunduğu
takdirde çoğunluğu oluşturan fıkıh bilginlerine göre kasa me yeminine
başvurulur.
6- Kişinin kalabalıktan sıkışarak ölmesi durumunda kasame yemini
uygulanır.
7- Maktul bir mahalle veya kabile arasında bulunmalıdır. Bu
Sevri, Evzai, Ebu Hanife ve ona tabi olan bilginlerce kasame yeminini
gerektirir. Kasame yemini adı geçen bu bilginlere göre bu durumun dışında diğer
şekillerde gerekmez. Hanefiler hariç olmak üzere'sözkonusu bilginlere göre
kasamenin şartı maktulün üzerinde bir izin bulunmasıdır. Davud şöyle demiştir:
Kasame ancak teammüden yapılan katllerde maktulün düşmanı olan
şehir veya büyük köy halkına uygulanır. Çoğunluğu oluşturan fıkıh bilginleri bu
durumda kasame uygulanmayacağı, tam tersine ölen kişinin kanının heder olduğu
kanaatini benimsemişlerdir. Çün. kü maktul başka bir yerde öldürülüp, halkı
itham edilsin diye o mahalleye atılmış olabilir. İmam Şafii'nin kanaati de bu
doğrultudadır. Aynı görüş İmam Ahmed b. Hanbel'den de rivayet edilmiştir. Ancak
yukarıda yer verilen hadiste anlatılan olayın benzeri durumlar bundan
müstesnadır. Bu durumda düşmanlık mevcut olduğu için orada kasame uygulanır.
Hanefllerle onların paralelinde düşünen bilginler, bu katı şekli dışında
kasame'yi gerekli kılan bir karine (levs) görmemişlerdir.
İbn Kudame'nin ifadesine göre Hanefllerin kanaati şudur: Maktul
bir yerde bulunduğunda velisi öldürüldüğü yerden elli kişinin yemin etmesini
ister. Bu elli kişi "Onu biz öldürmedik, öldüreni de bilmiyoruz" diye
yemin ederler. Hakim elli kişi bulamadığı takdirde bulduğu kişiler, yemini
tekrarlayıp sayıyı tamamlarlar. Bu durumda ara halkının kalanlarının diyet
vermesi gerekir. Davalılardan yemin etmeyenler yemin edinceye veya maktülü
öldürdüğünü kabul edinceye kadar hapsediler. Hanefiler bu görüşü Hz. Ömer'den
gelen bir uygulamaya dayandırmışlardır. Buna göre Hz. Ömer elli kişiye elli
yemin vermiş ve sonra onların diyet ödemelerine karar vermiştir. Ancak "Bu
kişiler suçu yanlışlıkla ikrar etmiş olabilirler ve te-ammüden öldürdüklerini
inkar etmiş olma ihtimalleri vardır" denilerek tenkit edilmiştir. Bir de
"Hanefiler usule aykırı olduğunda merfu bile olsa haber-i vahid'le amel
etmezler. Şimdi usule aykırı olan mevkuf bir haber-i vahidi nasıl delil alıp da
davalıdan başkasının yemin etmesini gerekli görüyorlar?" denmiştir. Bu
rivayetle kasame yemini ile kısas uygulanacağına delil getirilmiştir. Çünkü
Nebi Sallallahu Aleyhi ve Sellem onlara "Katilinizi hak edeceksiniz"
derken, bir başka rivayette "Arkadaşımzın kanını hak edeceksiniz"
buyurmuştur.
"Onlardan biri kişi aleyhine" ifadesi ile kasame ancak
bir kişi aleyhine yapılır hükmü çıkarılmıştır. Ahmed b. Hanbel ile İmam
Malik'in meşhur görüşü bu doğrultudadır. Çoğunluğu oluşturan fıkıh bilginleri
şöyle derler:
Kasame'nin ister bir, ister çok olsun muayyen şahıs veya
şahıslar aleyhine yapılması şarttır. Bu bilginler kasame sonucunda kısasen bir
kişinin mi yoksa onların tümünün mü Öldürüleceği noktasında ihtilaf
etmişlerdir. Bu konu daha önce incelenmişti.
Hadisten Çıkan Sonuçlar
1. Kasame' de yemin ancak katilin kesin olarak bilinmesi
durumunda yapılır.
Bunun yolu ise görmek veya buna delalet eden karıne ile birlikte
güvenilir bir kimsenin haber vermesidir.
2. Yemin etmesi gereken kimse bundan kaçındığı takdirde hakkında
hemen hüküm verilmez. Yemin başka bir kişiye tevcih edilir. Çoğunluğu oluşturan
fıkıh oilginlerinin nezdinde meşhur olan görüş budur. Ahmed b. Hanbel ve
Hanefllere göre ise bir başkasına yemin verilmeksizin o kişi hakkında hüküm
verilir.
3. Kasame yemini elli kişiye verilir. Yemin edecek kişilerin
sayısı konusunda ihtilaf edilmiştir. İmam Şafil, maktulün varisleri ister az,
ister çok olsunlar elli yemin etmedikçe hak doğmaz demiştir. Verese yemin
sayısı kadar olduğu takdirde her biri bir yemin eder. Sayıları az olduğunda
veya bazıları yeminden kaçındığında diğer kişilere yemin verilir. Varis sadece
bir kişi ise clli kez yemin eder ve talebini hak eder. H9;tta varis, ashab-ı
feraizden ve asabeden-elsa ya da nesep ve vela yoluyla mirasçı olsa bile yemin
ettiği takdirde talep ettiği şeyi hak eder.
4. Önemli işlerdedaha yaşlı kişiler öne çıkarılır. Ancak o
kişinin buna ehil olması gereir. Böyle olmadığı takdirde öne geçirilmez.
5. Mal<tulün yakınlarına teselli verilir ve gönülleri hoş
tutulur.
6. Yüz yüze görüşme imkanı varken yazışma veya haber-i vahidle
yetinmek mümkündür.
7. Yeminin hakim tarafından tevcih edilmeden önce hiçbir hukukı
sonucu olmaz. Çünkü Yahudiler cevaplarında "Biz öldürmedik" demişlerdir.
Maktul yakınlarının "Yahudilerin yeminlerine razı değiliz" demeleri,
onların doğru konuştuklarını uzak gördükleri anlamına gelir. Çünkü onlar
Yahudilerin yalan söylediklerini veya yalandan yere yemine cüret ettiklerini
biliyorlardı.
8. Kasamede mutlaka düşmanlık veya karşı tarafa bir kastın
bulunması gerekir.
Kasame'yi gerektirmese bile bu davanın dinleniHp,
dinlenilmeyeceği noktasında ihtilaf edilmiştir. Bu konuda Ahmed b. Hanbel'den
iki rivayet sözkonusudur. İmam Şafiı davanın dinleneceği görüşünü "Davalı
üzerine yemin vardır" hadisinin genelliğine dayanmıştır. Zira Nebi
Sallallahu Aleyhi ve Sellem bu ifadesinden önce "İnsanlara iddialarına
dayanılarak istedikleri verilseydi, insanlar başkalarının kanlarını ve
mallarını dava ederlerdi" buyurmuştur. Çünkü sözünü ettiğimiz davanın
konusu, insandır:
Dolayısıyla dinlenir ve davalıya yemin verilir. Karşı taraf bunu
ya ikrar eder ki bu takdirde o kişinin katli konusunda hak sabit olur ve
ikrarından dönmesi kabul edilmez. Yeminden kaçındığı takdirde iddia eden kişiye
yemin verilir. Bunun sonucunda teammüden öldürmede kısas veya yanlışlıkla
öldürme de diyet hak edilir. Hanefilerden gelen bir rivayete göre yemin davacı
tarafa tevcih edilmez. Ahmed b. Hanbel'den de bu doğrultuda bir görüş naklediimiştir.
9. Davacı ve davalı taraflar yemin etmekten kaçındıklarında
maktulün diyeti beytü'l-malden verilir. Bu konunun açıklaması az önce geçmişti.
10. Kasame yemininde yemin edecek kimsenin erkek veya ergenlik
çağına girmiş olması şart değildir. Çünkü hadiste "aranızdan elli
kişi" ifadesi kullanılmaktadır. Rebl'a, Sevrı, Leys, Evzaı ve Ahmed b.
Hanbel bu görüşü benimsemişlerdir. İmam Malik "Kasame yemininde kadınların
işi yoktur. Çünkü kasamede talep edilen katildir. Böyle bir dava kadınlardan
dinlenmez" demiştir. İmam Şafil'nin görüşü ise şu yöndedir:
Kasamede ancak ergenlik çağına ermiş ve maktule var is olacak
kişiler yemin eder. Çünkü bu hükmı bir davada yemindir. Dolayısıyla diğer
yeminler gibidir. Bu konuda erkekle kadın arasında herhangi bir fark yoktur.
"Beni insanlar önüne dikti." Yani beni onlarla tartışmak için dikti
ya da kendisi tahtın gerisinde olduğu için onun görünür duruma geçmesini
emretti.
"Ordu kumandanıarı ve Arabın eşrafı huzurundadır."
Hadiste geçen "ecnad", "cünd" kelimesinin çoğuludur. Bu
kelime esas en yardımcı ve destek olanlar anlamına gelmektedir. Sonra savaşta
ve çarpışmada yardımcı anlamı meşhur oldu. Ömer, Ebu Ubeyde ve Muaz'ın
vefatından sonra Şam'ı dört emirliğe ayırdı ve her bir emirin emrinde bir
"cünd"ü/ordusu bulunmaktaydı. Filistin, Dimeşk, Hıms ve Kınnesrin'de
birer cünd/ordu bulunuyordu. Bazı bilginler dördüncü cündün Ürdün olduğunu,
Kınnesrin'in bundan sonra başlı başına cünd haline geldiğini söylerler.
"Kendi işlediği cinayet ile ... " yani nefsinin
cinayeti ve çekmesi ile. ...........Halau hali'an= ilişkilerini
kesmişlerdi" Arapça'da bir topluluk antlaşmayı bozduğunda
"tehalea'l-kavmu" denilir. Bunu yaptıklarında cinayetinden sorumlu
tutulmazlar ve sanki o sözle birlikte üzerlerine aldıkları yemin elbisesini çıkarmış
gibi olurlar. Bundan dolayı görevinden azledilen emire "hal!''' ve
"mahıu'" denilir.
"Fe taraka ehle beytin= Yemen'den bir ev halkına Batha
denilen Mekke vadisinde geceleyin hücum etti." yani bir gece mallarını
çalmak için gizlice o ev halkına saldırdı. Bu olayın özeti şudur:
Katil, maktulün hırsız olduğunu ve kavminin kendisinden
ilişkisini kestiğini iddia eder, kavmi de bunu inkar edip, yalan yere yemin
ederse Allahu Teala kasame yemini ile onları helak eder ve sadece mazlum olan
kurtulur.
"Nahle mevkiine vardıklarında ... " Burası Mekke'ye
bir gecelik mesafede bir yerin adıdır.
........ yani mağara birden üzerlerine çöktü. '........' kurtuldu.
Orada birlikte bulunanlar maktulün kardeşi ile elliyi tamamlayan
kişiydi. ......... yani onları Şam'a sürdü.