MUVATTA:
Kelime olarak tef’il
babında “tavti'e” den ismi mef’ul olup düzenlenmiş, kolaylaştınlmış manasryle
Medine hadis ekolünün büyük alimi İmam-Malik b. Enes el-Esbahi'nin meşhur hadis
kitabının adıdır.
Hadis tarihinde ilk
derli toplu hadis kitabı sayılan el-Muvatta, Abbasi halifesi Ebu Ca'feri'l
Mansûr'un isteği üzerine tertiplenmiştir. Rivayete göre Halife, İmam-Malik'ten
elinde bulunan sahih hadisleri, müslümanların faydalanmaları için bir kitapta
toplamasını istemiştir. Halife'nin bu isteğini yerine getiren İmam-Malik,
eserini Medine'li 70 kadar fakihe göstermiş, onların kabul etmelerini üzerine
ona beğenilen ve kullanışı kolay anlamına gelen el-Muvatta adını vermiştir.
Daha önceki musannıflar kitaplarına cami, musannef gibi isimler verdikleri
halde o kitabına ilk defa böyle bir isim koymuştur.
el-Muvatta, bütünüyle
Nebi (s.a.s)'e ait merfû hadislerle sahabe sözlerinden (Mevkuf) ve tabiin
fetvalarından (maktu) oluşur. Merfû hadisler büyük çoğunluk teşkil ederler. Ebu
Bekr el-Ebhûri'ye göre el-Muvatta'da 600 müsned, 222 mürsel, 613 mevkuf, 285
maktu olmak üzere 1720 hadis mevcuttur. İbn Hazm'a göre beşyüz kusur müsned,
üçyüz kusur mürsel hadis vardır. 70 kusur hadis de bizzat Malik'in amel
etmediği zayıf hadislerdir. Bu sayıların değişmesi nüshaları itibariyledir.
el-Muvatta'ın
özelliklerinin en başta geleni, yukarıda da değinildiği gibi içinde Nebi'in
hadisleri yanında sahabe ve tabiûna ait söz ve fetvaların da yer almış
olmasıdır. Nakledildiğine göre hadislerini on bin hadisden seçmiştir. Her yıl
gözden geçirmiş ve bir kaç hadisi çıkarmıştır. Bu itibarla hadislerinin hepsi
seçme hadis kabul edilmiştir. Ravilerinden Umer b. Abdilvahid el-Muvatta,
Malik'e 40 günde arzettiğinde o, “kırk yılda telif ettiğim kitabı benden 40
günde aldınız. Onu ne kadar da az anlıyorsunuz!” demiştir.
el-Muvatta'ın bir ikinci
özelliği mürsel rivayetlere yer vermesidir. es-Suyûti'ye göre el-Muvatta'da
yeralan bütün mürsel hadislerin mutlaka birer veya daha fazla adıdı vardır.
Diğer taraftan İbn Abdilberri'l-Kurtubi, mürsellerinin olduğu gibi belağani
diyerek naklettiği belagatın; ani's-Sika lafzıyla ibham ettiği hadisler de
dahil olmak üzere isnadsız olarak sevkettiği 61 hadisin dördü hariç mevsûl
rivayetler olduğunu gösteren bir de kitap yazmıştır. İbnu's-Salah da bu dört
hadisi savunan müstakil bir kitap telif etmiştir.
İmam Malik
el-Muvatta'ını hadis alimleri arasında yaygın olan ale'l-Ebvab usulüne göre
tertip etmiş; verdiği hadisleri fıkıh konularına göre bir araya getirmiştir.
Bunları önce Nebi'e ait merfu rivayeti vermek, daha sonra sahabi kavlini, en
sonra da bazı tabiûn fetvalarını nakletmek suretiyle sıralamıştır. Naklettiği
hadis ve haberlerin hepsinin kaynağı Medine'lilerdir. Aslında o, Medine'yi
sünnetin kaynağı olarak görür, el-Muvatta'a aldığı hadislerin Medine'li
ra-vilerin hadisleri oluşu onun bu görüşünden kaynaklanmış olmalıdır.
İmam Malik, muhaddisler
arasında, metni ve isnad tenkidi yönünden, şiddet, dikkat ve titizliğiyle
tanınmış bir alimdir. Onun bu vasfı gözönünde tutulursa el-Muvatta'ın sıhhat
derecesi kolayca anlaşılır. Gerçekte hadis ve fıkıh alimleri el-Muvatta'ın
sahih olduğunu söylemişlerdir. Söz gelişi İmam Şafii “yeryüzünde Kur'an-ı
Kerim'den sonra Malik'in kitabından daha sahih bir kitap yoktur” demiştir.
İbnu's-Salah'a göre bu söz, Buharı ve Müslim'in kitaplarının tasnifinden önce
söylenmiştir.
el-Iraki'ye göre İmam
Malik, kitabını sadece sahih hadislere ayırmamış, aksine mürsel, munkatı ve
belagat gibi senedi muttasıl olmayan rivayetleri de almıştır. Hatta İbn
Abdilberr'in söylediğine bakılırsa belagatı içinde bilinmeyen rivayetler de
vardır. Ne var ki Alauddin Moğoltay el-Iraki'ye itiraz ederek bu görüşün doğru
olmadığını, munkatı sayılabilecek hadislerin Buhari sahihinde de bulunduğunu
iddia etmiştir.
İbn Hacer de
el-Iraki'nin görüşüne yakın bir görüş ileri sürmüş ve el-Muvatta'ın, Mürsel,
Munkatı gibi hadisleri hüccet olarak kullanmak konusunda Malik'in görüşünü
kabul edenlere göre sahih olacağını söylemiştir. Onun nazarında Moğoltay'ın itirazı
yersizdir; zira İmam Malik'in eserindeki munkatılarla Buhari'nin kitabındaki
munkatı'lar arasında fark vardır. Malik'in mun-katı'lan kendi işittikleridir ve
onun nazarında hüccettir. Oysa Buhari'nin munkatı sayılabilecek rivayetleri,
kitabının başka bir yerinde mevsûl olarak zikredilmişlerse, isnadları kasden
hazfedilmiş olanlardır. Onun şartına uymayanlar ise ya, şahid olarak, ya bazı
ayetlerin tefsirinde, yahutta başka maksatlarla zikredilmişlerdir. Bu bakımdan
el-Muvatta'daki munkatı'ların aksine Buhari'nin munkatıları Sahih-i Buharı' yi
mücerred sahih hadisleri toplayan bir kitap olmaktan çıkarmaz.
es-Suyûti'ye gelince ona
göre ed el-Muvatta'daki mursellerin, yukarıda da söz konusu edildiği gibi
hepsinin başka tanklardan rivayet edilen adıdları vardır. Bu bakımdan
hüccettir.
el-Muvatta'ın
birbirinden az da olsa farklı otuz kadar nüshası vardır. İçlerinden ondördü
muhafaza edilebilmiştir. Bunlar içinde en çok yaygın olanları şunlardır.
1. Yahya b. Yahya
el-Leysi nüshası: Elde bulunan el-Muvatta nüshaları bu nüshadan
neşredilenlerdir.
2. Ebu Mus'ab Ahmed b.
Bekr nüshası: İmam Malik'e arzedilen son el-muvatta olan bu nüshanın
diğerlerine nisbetle 100 kadar farklı hadisi vardır.
3. Muhammed İbnu'l-Hasen
eş-Şeybani nüshası: Bu nüsha Yahya b. Yahya el-Leysi nüshasından oldukça
farklıdır. Bunun sebebi Malik tarikından gelmeyen hayli rivayetlere yer
vermesidir. Hindistan'da İran'da ve Mısır'da basılan eş-Şeybani nüshası daha
çok Irak havalisinde meşhur olmuştur.
Bilhassa Mağrib ve
Endülüs taraflarında daha çok yayılmış bulunan el-Muvatta'ın pek çok şerhleri
vardır. En mühim birkaçını zikretmek faydadan hali değildir.
1. et-Temhid li-ma
fı'l-Muvatta' mine'l-Me'ani ve'l-Esanid: İbn Abdilberri'l-Kurtubi,
2. Keşfu'l-Muğatta fi
Şerhi'l-Muvatta: es-Suyûti.
3. Tenviru'l-Havalik
Şerhu Muvatta'i Malik es-Suyûti'ye ait olup Keşfu'l-Muğatta'dan ihtisar
edilmiştir.
4. Şerhu'z-Zurkani,
5. et-Ta'liku'l-Mumecced
ale'l-Muvatta'il-İmam Muhammed: Abdulhayy b. Muhammed el-Leknevi, eş-Şeybani
nüshasına göre şerhtir.