Ana sayfa

Muhammed Bakır :

Ehl-i beytten olan oniki imâmın beşincisi. Hz. Hüseyin’in torunu ve İmâm-ı Zeynel’âbidîn’in oğludur.

57 (m. 676) senesinde Medine’de doğdu. 113 (m. 731)’de orada vefât etti. Medine’deki Bakî’ kabristanında

babasının yanına defn edildi. Ca’fer-i Sâdık’ın babasıdır. Künyesi Ebû Ca’fer’dir.

Muhammed Bâkır (r.a.) Medine’nin büyük fıkıh âlimlerindendir. Eshâb-ı kirâmdan Hz. Câbir ve Hz.

Enes ile görüşüp onlardan ve ayrıca Tâbiînden olan büyük zâtlardan hadîs-i şerîfler rivâyet etti. Ebû

İshâk es-Sebîî, Ata bin Ebî Rebâh, Âmir bin Dinar, İbn-i Şihâb ez-Zührî, Rebi bin Heysem, Haccâc bin

Ertad, Mekhûl eş-Şâmî, İmâm-ı Evzâî, İmâm-ı A’meş, Kâsım bin el-Fadl ve İbn-i Cüreyc, İmâm-ı Buhârî

ile İmâm-ı Müslim ve başka âlimler de kendisinden hadîs-i şerîf rivâyet ettiler.

Zamanında, bütün dünyâdaki evliyânın feyz kaynağı olup, evliyâlık yolunda olanlara feyz, bunun

vasıtası ile verildi. İmamlığı ondokuz sene sürdü. Bütün ilimlere vâkıf olduğu için kendisine, ilimde ve

fazîlette üstün ma’nâsına “Bâkır” denilmiştir.

Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer’i çok severdi. Zamanında ba’zı kimselerin bunlara düşmanlıkta bulunduklarını

ve bunu da Ehl-i beyte olan sevgilerinden yaptıklarını iddia ettiklerini duyunca çok üzüldü. Buyurdu

ki, “Ben Hz. Ebû Bekir’le, Hz. Ömer’e düşmanlık eden kimselerden uzağım. Onlar da benden uzaktır.”

Muhammed Bâkır’ın (r.a.) ilim ve hikmet dolu sözleri çoktur.

Bir gün, sohbet esnasında, Hz. Ebû Bekir’den rivâyetle bir hadîs-i şerîf okudular. Orada bulunanlardan

birisi dedi ki, “Hayır, bu hadîs-i şerîfin râvisi, Hz. Ebû Bekir değil, başka bir zâttır.” Bunun üzerine

Hz. İmâm, “Bu hadîs-i şerîfin râvisi Hz. Ebû Bekir’dir.” buyurdu. O kimse ikna olmayıp, i’tirâza devam

edince, İmâm-ı Müh’ammed Bâkır (r.a.) toparlandı, ellerini dizlerine koydu ve “Ey Hz. Ebû Bekir! Bu hadîs-

i şerîfin râvisi siz değil misiniz?” dedi. Bunun üzerine “Evet, yâ Muhammed bin Ali, doğru söylüyorsun.

O hadîs-i şerîfin râvisi benim” sesi duyuldu ki, herkes bu sesi işitti.

Medine’de bir grup insanlarla oturmuştu. Mübârek başını önüne eğdi. Bir müddet sonra kaldırdı ve

“Bir kişi, bir sene sonra Medine’ye gelecek. Üç gün boyunca, dörtbin asker bulunan ordusu ile çok kimseleri

öldürecek. Bundan büyük zarar göreceksiniz. Bundan sakınınız!” buyurdu. Buna Medînelilerden

küçük bir grup ile Hâşimoğulları inandı. Çoğunluk inanmadılar. Bir sene sonra kendisine inananları alarak

Medine’nin dışına çıktılar. Nâfi bin Ezrak ordusu ile geldi. Muhammed Bâkır’ın buyurduğu zararları

yaptı. Artık Medîneliler, “Bundan sonra İmâm-ı Bâkır hazretlerinin her sözüne inanırız. Her sözü doğrudur.

Çünkü O, Resûlullah efendimizin evlâdındandır” dediler.

Hz. İmâm-ı Bâkır, İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’ye (r.a.) bakıp, “İslâmiyeti bozanlar çoğaldığı zaman,

sen onu canlandıracaksın. Sen korkanların kurtarıcısı, şaşıranların sığınağı olacaksın! Sapıkları doğru

yola çevireceksin. Allahü teâlâ yardımcın olacak!” buyurdu.

Bir gün Eshâb-ı kirâmdan Hz. Câbir bin Abdullah’ın yanına gitti. Hz. Câbir’in gözleri kapalı bir halde

idi. Selâmını aldıktan sonra, “Sen kimsin?” diye sordu. O da, “Muhammed bin Ali bin Hüseyin’im”

dedi. Hz. Câbir, “Ey Resûlullahın (s.a.v.) torunu yanıma gel.” diyerek yanına çağırdı. Müsâfeha yaptıktan

sonra dedi ki, “Resûlullah (s.a.v.) bana, “Ey Câbir! Sen benim oğullarımdan birini görüp konuşuncaya

kadar yaşarsın. Oğlumun adı, Muhammed bin Ali bin Hüseyin’dir. Allahü teâlâ O’na nûr

ve hikmet verecektir. Ona benden selâm söyle buyurdu.” Hz. Câbir, emânet olan Resûlullahın

(s.a.v.) selâmını sahibine ulaştırdıktan bir müddet sonra vefât etti.

Talebelerinden biri anlatıyor: “Mekke’de idim. Muhammed Bâkır’ı (r.a.) görmeyi çok arzu ettim.

Medine’ye vardığım gece, şiddetli yağmur ve soğuk vardı. Gece yarısı evinin kapısına geldim. Kapıyı

vurayım mı, yoksa sabahı bekliyeyim mi diye düşünürken, içerden mübârek sesini işittim. Hizmetçesine

“Kalk! Dışarıda biri var, kapıyı aç. O bu gece yağmura tutuldu, hava da soğuk” buyurdu. Kapı açıldı, içeri

girdim.

Hz. Muhammed Bâkır’ın (r.a.) sohbetinde bulunan bir kimse anlattı. İmâm-ı Bâkır’ın (r.a.) bir sohbetinde

elli kişi kadar vardık. Kûfe’den bir şahıs Muhammed Bâkır’ın huzuruna gelip, “Kûfe’de falan şahıs,

senin yanında bir melek olduğunu, o meleğin sana mü’mini, kâfiri, dostunu ve düşmanını haber verdiğini

söylüyor” dedi. İmâm-ı Bâkır, “Sen ne iş yaparsın?” diye sordu. O şahıs, “Buğday satarım” deyince,

Hz. İmâm, “Yalan söylüyorsun” buyurdu. O da, “Ara sıra arpa da satarım” dedi. Hz. İmâm, “Yine yalan

söylüyorsun. Senin işin hurma satmaktır” buyurunca, o şahıs hurma satmakla uğraştığını itiraf edip,

“Bunu sana kim haber verdi?” diye sordu. Hz. İmâm’da “Dostumu, düşmanımı haber veren melek bildirdi”

buyurdu. Ayrıca O’na, sen falan hastalıktan öleceksin dedi. Bu hâdiseyi nakleden kimse şöyle anlattı:

Bir ara Kûfe’ye gitmiştim. O şahsı sordum. Üç gün önce Muhammed Bâkır hazretlerinin söylediği hastalıktan

öldü dediler.

Henüz hiçbir şey yok iken kendisini Devrekiye’ye vali olacağını ve çok geniş topraklara sâhib olacağını

kerâmet olarak bildirdi ve gerçekten de bir müddet sonra aynı yere vali oldu.

Zamanında bulunanlardan biri şöyle anlatıyor: “Muhammed Bâkır ile beraber Halife Hişâm bin

Abdülmelik’in evine uğradık. “Bu ev harap olacaktır. Hattâ toprağı başka yere nakledilip taşları açıkta

kalacaktır.” buyurdu. Bu söze çok hayret ettim. Halife Hişâm’ın evini kim yıkabilir ki, diye düşündüm.

Nihayet Hişâm vefât edip, yerine oğlu Velîd geçti ve bu evin yıkılmasını emretti. Hakîkaten ev yıkıldı,

toprağını başka yere naklettiler ve taşları açıkta kaldı.” Yine bu kimse şöyle anlatıyor: “Bir gün kendisi ile

beraber idik. Zeyd bin Zeynel’âbidîn (r.a.) bize uğradı ve gitti. O gidince İmâm-ı Muhammed Bâkır şöyle

buyurdu: “Bunu şehîd edip, başını gezdirirler. Buraya da getirip, başını bir kamışın üzerine dikerler.” Ben

yine çok hayret ettim. Çünkü o zât şehîd edilse bile, Medine’de kamış yoktu. Aradan zaman geçti. Hz.

Zeyd’i şehîd ettiler. Sonra mübârek başını Medine’ye getirdiler. Yanında bir kamış vardı.”

İmâm-ı Muhammed Bâkır (r.a.) atlı olarak Medine’ye gidiyorlardı. Biraz yol almışlardı ki, karşılarına

iki kişi çıktı. Hz. İmâm: “Bunları yakalayın, bunlar hırsızdır” buyurdu. Hizmetçiler o kişileri tutup bağladılar.

Hz. İmâm, yanında bulunanlardan birine: “Şu dağa çık. Orada bir mağara görürsün, içine gir ve ne

bulursan al getir” buyurdu. O kimse denileni yaptı. İçi elbise dolu iki tane bavul getirdi. Başka yerde başka

bir bavul daha buldular. Nihayet Medine’ye geldiklerinde anladılar ki, iki bavulun sahibi şüphelendiği

bir kaç kişiyi hâkime bildirmiş, hâkim de onları çağırmış azarlamaktadır. Hz. İmâm gelip, “Onları azarlamayınız,

hırsızlar bunlardır” deyip elleri bağlı iki kişiyi hâkime teslim etti. Asıl hırsızlar anlaşılınca cezalan

verildi. Getirilen iki bavul da sahibine iade edildi. Hırsızlardan biri tövbe, istiğfâr etti ve şöyle dedi:

“Elhamdülillah ki benim tövbe etmem, Peygamber efendimizin torunlarından olan bu zâtın sayesinde,

O’nun bereketi ile olmuştur.” Bundan sonra, Hz. İmâm o kimseye: “Senin, ceza ile vücûdundan ayrılan

parçan, senden yirmi sene önce Cennete gitti” buyurdu. O şahıs bu hâdiseden tam yirmi sene sonra

vefât etti. Aradan üç gün geçince yolda buldukları üçüncü bavulun sahibi de geldi. Hz. İmâm, bavulu hiç

açmadığı halde buyurdu ki, “Bu bavulun içinde ikibin altın var. Bin tanesi sana, bin tanesi başkasına

aittir. Ayrıca bavulda, şöyle şöyle elbiseler var.” Bavulun sahibi hıristiyan idi. Dedi ki, “Eğer bavulun içindeki

emânet olan altınların sahibinin ismini de söylersen doğru söylediğine inanacağım.” Hz. İmâm, “O

kimse, Muhammed bin Abdurrahmân”dır. Sâlih bir zât olup, çok namaz kılar, çok sadaka verir. Şu anda

dışarıda seni bekliyor” buyurunca, bavulun sahibi olan hıristiyan müslüman oldu.

Muhammed bin Bâkır (r.a.) Mekke ile Medine arasında, bir katıra binmiş gidiyordu. Yanında birisi

daha vardı ve o da merkeb üzerinde idi. O kişi şöyle anlattı: “Bir ara dağdan aşağı bir kurt inip geldi.

İmâm’ın bindiği katırın eyerine ayaklarını koydu. Kendi hâlince ba’zı sesler çıkardı. Hz. İmâm’a bir şeyler

söylediği belli idi. İmâm-ı Muhammed Bâkır (r.a.) onu dinledikten sonra: “Peki, sen şimdi git, ben arzu

ettiğin gibi duâ ederim” buyurdu. Kurt gittikten sonra bana dönüp: “Kurdun ne söylediğini biliyor musun?”

diye sordu. Ben, “Allahü teâlâ, Resûlü ve Resûlün torunu bilir” dedim. Buyurdu ki, “Kurt, eşim şiddetli bir

ağrıya tutuldu. Duâ buyurun da ondan kurtulsun ve senin dostlarından hiç kimse benim neslime musallat

olmasın” dedi ve ben de duâ ettiğimi söyledim.”

Gözleri kör olan Ebû Bâsir anlattı: Bir gün, İmâm-ı Bâkır ile şöyle konuştuk: “Siz Resûlullahın

(s.a.v.) torunlarındansınız” dedim. “Evet” buyurdu. “Siz Resûlullahın (s.a.v.) vârisisiniz” dedim. “Evet”

buyurdu. “Peki sizde ölüleri dirilten, körlerin gözlerini açan, baras hastalığını gideren, evlerdeki yiyeceklerden,

eşyalardan haber veren kuvvet var mıdır?” dedim. “Evet, Allahü teâlânın izniyle vardır” buyurdu.

Yanına yaklaşmamı buyurdu. Ben de yaklaştım. Mübârek elini yüzüme sürdü ve kör olan gözlerim birden

açıldı. Görmeye başladım. Tekrar elini yüzüme sürdü. Gözlerim yine görmez oldu. Bunun üzerine

buyurdu ki, “Dünyâda gözlerin görüp, âhırette hesaba çekilmek mi istersin, yoksa hesapsız Cennete

girmek mi istersin?” diye sordu. Ben, de dünyâda görmeyip, âhırette Cennete hesapsız girmeyi tercih

ettim. Gözlerim öyle kaldı.

Uygunsuz bir iş yaparak Hz. Muhammed Bâkır’ın huzuruna giren birine, “Sakın bir daha o kötü işi

yapma! Bu duvarların size perde olduğu gibi, bize de perde olduğunu mu zannediyorsun?” buyurdu.

Büyük zâtlardan birisi şöyle anlatıyor: Bir gün Muhammed Bâkır’ın (r.a.) yanına girmek için izin istedim.

Yanında kardeşlerinden bir kaç kişi var, biraz bekle, dediler. Biraz bekledim. İçeriden oniki kişi

çıktı. Dar elbiseler giymişlerdi. Tanımadığım kimselerdi. Selâm verip gittiler. Sonra ben içeri girdim. “Efendim,

bu çıkan kimseleri hiç tanımıyoruz, acaba onlar kimlerdi?” diye sordum. “Onlar cinnî olan

müslüman kardeşlerinizdir. Siz nasıl gelip, harâmdan helâlden suâl soruyorsanız, onlar da gelip soruyorlar”

buyurdu.

İmâm-ı Bâkır’ın evinden güzel sesli birinin, Süryanice birşeyler okuduğu ve ağladığı duyuldu. Bu

sesi işitenler içeri girince İmâm’dan başka kimseyi göremediler. Kendisine duydukları sesleri sordular.

“Filan peygamberin, Allahü teâlâya münâcaatını okuyordum, beni ağlattı” buyurdu.

İbn-i Ukâşe-i Esedi (r.a.), İmâm-ı Bâkır’ın yanına geldi. İmâm-ı Ca’fer-i Sâdık da oradaydı. İbn-i

Ukâşe, “Ca’fer’in evlenme vakti geldi” dedi. Hz. İmâm bunun üzerine, “Yakında bir yerden esir satıcısı

gelecek ve falan yerde konaklayacaklardır” buyurdu. İbn-i Ukâşe’ye, ağzı mühürlü bir kese altın verdi ve:

“O esir satıcısı gelmiştir, bununla ondan bir câriye satın alın” buyurdu. İbn-i Ukâşe esir satıcısının yanına

gitti. Esir satıcısı, bütün cariyeleri sattığını, sadece iki tane kaldığını söyledi. İbn-i Ukâşe, “Bir tanesini

alalım” dedi. Cariyeyi çıkardılar. Esir satıcısına, “Kaça satacaksın?” diye sordular. O da “Yetmiş altın

karşılığı” dedi. “Biraz ikrâm et” dediler. Esir satıcısı: “Bir kuruş ikrâm etmem” deyince İbn-i Ukâşe, “Bu

kesede kaç altın varsa kabul et” dedi. Satıcı “Noksan olursa kabul etmem” diye cevap verdi. O sırada

orada bulunan ak sakallı, yaşlı bir zât, “Altınları sayın” dedi. Altınları saydılar. Tam yetmiş altın idi. Cariyeyi

alıp, İmâm-ı Bâkır’ın (r.a.) huzuruna getirdiler. Ca’fer-i Sâdık da orada idi. İmâm-ı Bâkır, o hanıma

“Bekâr mısın, dul musun?” buyurdu. O, “Bekârım” dedi. Hz. İmâm “Bir câriye esir satıcısının elinden,

nasıl olur da bekâr olarak kurtulur?” diye sordu. O hanım, “Esir satıcısı ne zaman yanıma gelse, ak sakallı,

yaşlı bir zât gelip ona kuvvetli bir tokat vurur, yanımdan uzaklaştırırdı.” Bundan sonra bu hanımla,

Ca’fer-i Sâdık nikâhlandı. Bu temiz hanımdan, oniki imâmın yedincisi İmâm-ı Mûsâ Kâzım doğdu.

Ca’fer-i Sâdık (r.a.) şöyle anlatıyor: “Bir gün babam Muhammed Bâkır (r.a.) “Ömrümün bitmesine

beş seneden fazla kalmadı” buyurdu. Vefât ettiği zaman hesapladım. Bu sözü söyledikten sonra tam

beş sene geçmişti.”

Gece geç vakte kadar ibâdet eder, sonra Allahü teâlâya şöyle yalvararak ağlardı: “Yâ ilâhî! Yâ

Rabbî, gece oldu. Gökte yıldızlar var. Herkes uyuyor. Kimsenin sesi çıkmıyor. Yâ Rabbî! Sen dirisin. Her

şeyi biliyor, yapılan her şeyi görüyorsun. Uyuman, uyuklaman olamaz. Seni böyle bilmiyen ihsanına

kavuşamaz. Sen öyle kuvvet ve kudret sahibisin ki, hiç bir şey, senin, olmasını dilediğin bir şeyin olmasına

mâni olamaz. Senin bakî ve ebedî oluşunda, gündüzün bitip gecenin başlaması ve gecenin bitip

gündüzün başlaması gibi sebeplerle kesiklik, aksaklık olmaz. Rahmetin o kadar çoktur ki, rahmet kapılarını

herkese açmışsın. Sana duâ edenlerin, yalvaranların duâlarını kabul edersin. İhsan ettiğin ni’metlere

hamd edenleri çok sever, onlara daha çok ni’metler verirsin. İnanarak ve güvenerek sana duâ edenler,

eli boş dönmezler. Sana güvenen, kapına gelen kimseyi döndürmeğe kimsenin gücü yetmez. Ey

Rabbim! Ölümü, kabri ve sana hesab vereceğimi düşündükçe, önümde bunlar olduğunu bildikçe nasıl

olur da senden sevinç ve neş’e isteyebilirim. Amel defterimin, sağımdan mı, solumdan mı verileceğini

bilemediğim aklıma geldikçe, nasıl olur da senden dünyâlık bir şey istiyebilirim? Can alıcı meleğin geleceğini

ve canımı alacağını bildiğim halde dünyâ lezzetlerinden nasıl tat alabilirim? Yâ Rabbî! Sana yalvarıyor,

senden istiyor, rahmetinden ümid ediyor ve istiyorum ki, ölümümü, hesabımı kolay ve rahat eyle

ve sonra azâbı olmayan rahat bir hayat ihsan eyle. Âmin Yârebbel Âlemin.”

Oğlu İmâm-ı Ca’fer-i Sâdık (r.a.) şöyle anlatıyor: Babam bana vasiyyet edip dedi ki: “Vefât ettiğim

zaman, beni sen yıka. Çünkü imâmı, imâmdan başkası yıkayamaz. Kardeşin Abdullah da imamlık da’

vâsında bulunacaktır, ona karışma, çünkü ömrü çok kısa olacaktır. Namaz kılarken üzerimde bulunan

gömleği bana kefen yap ve beni babamın yanına defn et. Kabrime de senden başkası girmesin” buyurdu.

Ca’fer-i Sâdık (r.a.) “Aman`efendim bizi korkutmayınız. Allahü teâlâ geçinden versin, sıhhatiniz de

yerindedir” dedi. Hz. İmâm buyurdu ki, “Bir saat evvel, babam Zeynel’ âbidîn’in sesini işittim. Bana “Ey

evlâdım Muhammed Bâkır! Vasiyyetlerini çabuk yap. Çünkü senin de bize kavuşmana çok az zaman

kaldı” buyurdu. Bundan bir saat kadar sonra babam vefât etti. Babam vefât edince ben yıkadım. Nihayet

kardeşim Abdullah da imamlık da’vâsında bulundu. Fakat babamın bildirdiği gibi ömrü kısa sürdü.

Rivâyet ettiği hadîs-i şerîflerden ba’zıları:

“İlim hazinedir. Anahtarı, sorup öğrenmektir. Sorup öğreniniz ki Allahü teâlâ size merhamet

etsin. Zîrâ bunda dört kişiye sevab vardır. Sorana, öğretene, dinleyene ve onlara uyana.”

“Allaha îmândan sonra, aklın icâbı, insanlarla muhabbetli bulunmaktır.”

“Ümmetimden büyük günahı olanlara şefâat edeceğim.”

“Allahü teâlâ, borcunu ödeyinceye kadar borçlu ile beraberdir. Bu borç Allahü teâlânın

kerih gördüğü bir borç olmadıkça.”

İmâm-ı Muhammed Bâkır (r.a.) buyurdular ki: “Yıldırım mü’min olana da isabet eder, mü’min olmayana

da. Ama her an Allahü teâlâyı hatırlayana isabet etmez.”

“Bir kimsenin seni ne kadar çok sevdiğini anlamak istersen, senin o kimseyi ne kadar sevdiğine

dikkat et. Ya’nî sen onu ne kadar seviyorsan o da seni o kadar seviyor demektir.”

“Allahü teâlânın korkusundan dolayı yaşaran göz, Cehennem ateşinden yanmaz. Ya’nî Cehenneme

girmez. Allahü teâlânın rızâsı için bir kimsenin gözünden bir damlacık yaş dökülse, Allahü teâlâ o

kimsenin çok günahını affeder.”

“Bir kimsenin kalbinde ne kadar kibir varsa, aklında o kadar noksanlık var demektir.”

“Kul ne kadar duâ ederse, Allahü teâlâ ondan o kadar belâyı giderir.”

“Kendisinde mevcud olan bir kusuru başkasında arayan ve kendi işlemekte olduğu bir aybı başkasına

yapmamasını emreden kimse ne kadar kusurludur.”

“Dünya, uykuda gördüğün rü’yâya benzer. Uyandığın zaman hiçbir şey kalmamıştır.”

“Mide ve namusunun iffetini korumak kadar fazîletli ibâdet yoktur.”

“Dünyâda insana en iyi yardımcı, din kardeşlerine iyiliktir.”

“Varlıklı zamanında etrafında dolaşıp, yokluğa düşünce terk eden kimse, ne kötü kişidir.”

Güldüğü zaman “Allahım bana darılma” derdi.

İmâm-ı Muhammed Bâkır (r.a.) oğlu Ca’fer-i Sâdık’a (r.a.) şöyle nasîhat etti: “Ey evlâdım!

Fâsıklarla arkadaşlıktan çok sakın. Böyle insanlar seni bir lokmaya değişebilir. Cimri olanlarla dost olmaktan

da sakın. Zîrâ çok ihtiyâcın olduğu, bir zamanda az bir şey vermekten çekinirler. Yalancılarla

dost olma, sana dost görünüp konuşur, ayrılınca hâli değişir. Ahmak olanlarla dostluk arkadaşlık kurma,

onlar, sana iyilik yapıyorum zannederek kötülük yaparlar. Akrabayı ziyâreti terk edenle de dost olma.

Çünkü, Kur’ân-ı kerîmin üç yerinde böyle kimseyi lâ’netlenmiş olarak gördüm.”

“İlmi ile insanlara fâideli olan bir âlim, bin âbidden daha efdaldir. Böyle bir âlimin vefâtına, şeytan,

yetmiş âbidin vefâtına sevindiğinden daha fazla sevinir.”

Kaynaklar:

------------------

1) El-A’lâm cild-6, sh-42

2) Vefeyât-ül-a’yân cild-4, sh-174

3) Tezkiret-ül-huffâz cild-1, sh-124

4) Keşf-ul-mahcûb sh-188 (Urdu tercemesi)

5) Hilyet-ül-evliyâ cild-3, sh-170

6) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh-1048

7) Fâideli Bilgiler sh-45

8) Tezkiret-ül-evliyâ sh-433

9) Rehber Ansiklopedisi cild-12, sh-286, 287