Cabir b. Hayyan :
Modern kimyanın kurucusu
meşhûr İslâm âlimi. Tebe-i tâbiîndendir. Asrının fen âlimiydi. Fen ilimlerinin
bütün dallarında eser verdi. Bütün İslâm âlimleri gibi, fen ilmini İslâmî ilimlerle
beraber okudu. Peygamberin (s.a.v.) torunu, tasavvuf ilimlerinin mütehassısı ve
kaynağı, Ca’fer-i Sâdık hazretlerinin, tasavvufta vârisi oğlu Mûsâ Kâzım
(k.s.), fıkıhda İmâm-ı a’zam (r.a.), olduğu gibi fen ilimlerinde ve bilhassa
kimya ilminde vârisi, Câbir bin Hayyan’dı. Fen ilimlerinin yanında, diğer İslâm
ilimlerinde de kitaplar yazdı.
Horasanlı, Kuslu, Harranlı
ve Kûfeli olduğu söylenen Cebir’in ailesi hakkında bilgi çok azdır. Abdullah
isminde bir eczacının oğlu olduğundan bahsedilir. İslâm âleminde “sûfî”,
Avrupa’da “Geber” ismiyle şöhret bulmuştur. Asıl ismi Câbir bin Hayyan bin
Abdullah’tır.
Câbir bin Hayyan’ın, kimya
ilmini İmâm-ı Ca’fer-i Sâdık (r.a.)’dan öğrendiği bilinmektedir. Muhakkak ki,
diğer ilimlerden haberi olmıyan bir kimsenin Ca’fer-i Sâdık hazretlerine talebe
olması mümkün değildir. Başka kimlerden ders aldığı kat’î olarak
bilinmemektedir. Ancak, Emevî halifelerinden ikincisinin oğlu olan Hâlid bin
Yezîd’in de O’nun hocalarından olduğu rivâyet edilmektedir.
Câbir bin Hayyan, o zamanda
Arap âleminde meşhûr olan Simya (sihir ve büyücülerin, olması mümkün olmayacak
şeyi, yapıyorlar gibi göstermeleri) ilminin bir fen ilmi olmadığını isbât edip
ondan ayrı olarak kimya ilmini kurdu. Böylelikle bugünkü modern kimyanın da
temellerini atmış oldu. Abbasî halifesi Hârûn Reşîd’in vezirlerinden Yahyâ
Bermekî’nin yardımını gördü. O’nun azlinden sonra bir müddet Kûfe’de göz
altında tutuldu.
Câbir bin Hayyan, işe ilk
önce ilâçlar üzerinde çalışarak başladı. Yaptığı çalışmaları tecrübeye dayandırdı.
Bu tecrübe ve
müşahedelerini kitaplara geçirdi. Çoğu kimya ve fen bilgilerine ait beşyüzü
aşkın kitap yazdı. Bunların arasında dîni konularda ve diğer ilimlerde de
eserleri vardır.
Kimya ilmine yaptığı
hizmetlerden ba’zıları;
Kristalleşme, damıtma,
kalsinasyon (kavurma), calcination, sublimasyon ve buhârlaşma gibi kimyevî
teknikleri getirdi. Mineral ve asitleri buldu. İlk defa imbik (el-imbik) yaptı.
Tecrübeleri neticesinde,
tatbikî kimyaya çok şeyler kazandırarak, yeni usûllerin doğmasını ve tatbîkî
ilimler sahasında yeni düşünce tarzlarının meydana gelmesini sağladı.
Çeşitli metallerin
kullanılır hâle getirilmesi, çeliğin geliştirilmesi, derilerin dabağlanması, su
geçirmez kumaşların verniklenmesi, cam imâlinde mangan-4-oksid’in kullanılması,
paslanmanın önlenmesi, altın yaldızla süsleme, boyaların ve yağların tesbiti
vb. Ayrıca bunların terkîbi ve kimyevî hassalarını bulmuş ve kitablarına
kaydetmiştir.
Cisimleri hassalarına göre
üç sınıfta tasnif ederek daha sonra yapılan sınıflandırmalara rehberlik
etmiştir. Birçok kimyevî maddeyi tesbit etmiş ve Arabca isimler vermiştir. Hâlâ
o isimler kullanılmaktadır.
Kimyevî reaksiyonlarda
belli miktarların, belirli miktarlarla reaksiyona girdiğini söylemiştir.
Yazmış olduğu eserler
asırlarca İslâm medreselerinde okutulmuş, Endülüs müslümanları yoluyla
Avrupa’ya geçmiştir, İslâm dünyâsında ve Avrupa’da, kimya ilminde Câbir çağının
sonu gelmemiştir. Öyle ki Avrupa’da ba’zı kimyagerler, kabul görmesi için
eserlerini ona mâl etmişler, kendi eserlerine onun ismini yazmışlardır.
Eserlerinin bir kısmı kaybolmuş olup, yirmiyedi tanesi Lâtince ve Almanca
olarak Nurenberg, Frankfurt ve Strazburg’ta 1473-1710 yılları arasında
basılmıştır.
Ba’zı kaynaklarda Câbir bin
Hayyan’ın, Cebir ilminin de kurucusu olduğu belirtilerek bu ilme onun adı
verildiği ifâde edilmektedir. Tıb, astronomi, mantık, felsefe, fizik, mekanik
gibi ilim dallarında da çalışmalar yapmış, onlarla ilgili eserler vermiştir.
Basılmış eserlerinden
ba’zıları; Kitâb-ul-beyân, Kitâb-ul-hacer. Kitâb-ün-nur, Kitâb-ul-izah,
Kitâbül-İstakas-il-essi, Kitâb-ül-İstakas-is-sânî İstakas-is-sâlis,
Tefsîr-ül-İstaka, Kitâb-üt-tecrîd, Kitâb-ürrahmet, Kitâb-ül-mülk.
Basılmamış eserlerinden
ba’zıları: Kitâb-üş-şems, Kitâb-ul-kamer, Kitâb-ül-hayyavân, Kitâb-ülesrâr,
Kitâb-ül-bid, Kitâb-ud-dem, Kitâb-ut-tedvir, Kitâb-ur-rûh, Kitâb-un-nebât,
Kitâb-ul-hikmet, Kitâb-uttin, Kitâb-ul-anâsır, Kitâb-ul-belâgat,
Kitâb-ul-eşcâr, Kitâb-ul-bustân, Kitâb-us-sârî, Kitâb-ut-tâc, Kitâb-ulelbân,
Kitâb-ur-râvda, Kitâb-ul-fıkh, Kitâb-us-semâ, Kitâb-ul-arz, Kitâb-üş-şiir,
Kitâb-ul-kimân el-Me’âdin,
Kitâb-ul-hayâl,
Kitâb-ul-hükûmet, Kitâb-ul-hilkat, Kitâb-ul-heyet, Kitâb-un-nakd.
Bütün bu eserlerinin
yanında Ca’fer-i Sâdık hazretlerinin talebesi olmasından dolayı râfızîlerce kendisine
atfedilen siyasî kitaplar da vardır. Ancak o kitapların Câbir bin Hayyan’la bir
alâkası yoktur.
Kaynaklar:
-----------------
1) Ahbâr-ul-hukemâ sh-128
2) Fihrist, 354
3) Hadârat-ul-arab, sh-227
4) El-A’lâm, cild-2, sh-103
5) Esmâ-ül-müellifîn, cild-2,
sh-249