HALÎFE:
Birinin yerine geçen.
Halifelik: Halifelik, bir kimseden sonra gelip onun yerine geçmek,
onu temsil etmek demektir. Halife de yerine geçen, temsil eden, vekil peşinden gelen
gibi manalara gelir.
Halife Kavramı: Kur'an-ı Kerim'e göre bütün insanlar, Allah'ın
yeryüzündeki halifesidirler, herşey onların emirlerine verilmiş, istifadelerine
sunulmuştur.[Bakara 30; Hud 62]
Halife, Allah Teala'nın bir ümmete hakimiyyet vererek bir çok
milletleri onun idaresine vermesi manasına da gelir.[Nur 55]
Halifelik, en çok kullanılan şekli devlet için söz konusudur. Bu
tip halifeliğe mazhar olanları Kur'an-ı Kerim, daha çok halife, İmam, Melik
ismiyle anmıştır.[Sad 20; Bakara
124; Maide 20]
Buna göre halife, İslam devletinin başkanı olmaktadır. Halifenin
Allah'ı temsil etmesi diğer fertlerin temsilinden farklı değildir. İslam
Cemaati, onu Allah'ın cemaat olarak kendilerinden istediklerini yerine
getirmesi için, kendilerini temsil etmek üzere iş başına getirmişlerdir.
Hz. Peygamber'in vefatından sonra İslam devletinin başkanlığına Hz
Ebu Bekir Halifetü Rasulullah ismiyle getirilmiştir.
Bütün ehl-i sünnet, mürcie, şia ile haricilerin bir kısmı
hilafetin gerekli olduğu İslam esaslarına göre ümmeti idare eden adil bir
imama, devlet başkanına itaatin vacib olduğu konusunda ittifak etmişlerdir.
Zira Allah Teala Allah'a, Rasulü'ne ve emir (devlet) sahiblerine itaat etmeyi
farz kılmıştır. Bundan başka Allah hiç bir kulunu gücünün yetmeyeceği bir şeyle
mükellef tutmaz. Oysa onu kullarından icrasını istediği bir çok ahkam vardır ki
hiç kimse bunları tek başına yerine getiremez. Zulmü önlemek, düşmanlarla savaşmak,
hadleri tatbik etmek vs. bunlardandır. Bütün bunlar cemaat adına onu temsil
eden bir başkan tarafından yerine getirilebilir.
Halifede Aranan Şartlar:
-****************--------------
1. Müslüman olmak,
2. Erkek olmak,
3. Akıllı ve baliğ olmak,
4. Bilgili olmak. Bilgili olmak bazı alimlere göre ictihad gücünü
gerektirir.
5. Adalet sahibi olmak. Buradaki adalet faziletli, vazifelerine
bağlı her türlü küçük düşürücü davranışlardan uzak olmak şeklindedir.
6. Yeterlilik. Bu devlet başkanlığı görevinin getirdiği ruh, beden
ve irade gücüne sahip olmaktır.
7. Sağlam olmak. Körlük, sağırlık, dilsizlik, elsiz ve ayaksız
olmak gibi sakatlıkların hilafet ehliyetine engel olduğu bazı alimler
tarafından ileri sürülmüştür.
8. (ayrıca ilk Halifeler için) Kureyş'ten olma şartı vardı.[Ahmed
b. Hanbel 111-129]
Halifenin Tayini:
********************
Halife birkaç yolla tayin edilebilir:
1. Seçim: Bu usul seçme ehliyetine sahib alimler »hakimler, yüksek
idareciler ve halktan bir araya gelmeleri mümkün olanların seçilme ehliyetine
sahib bir kimseyi seçip ona biat etmeleridir. Hz, Ebö Bekir bu usulle halife
olmuştur.
2. İstihlaf: Bunun sözlük manası halife kılmak, halife olmasını
istemektir.
Istılahtaki manası, adil olan halifenin müslümanların yararına
halifelik ehliyetini taşıyan bir kimsenin kendisinden sonra halife seçilmesini
cemaatten istemesidir. Hz. Ömer'in halifeliği Ebu Bekir'in istihlafıyla, bu
usulle olmuştur.
İstihlaf usulü veliahdlik usulünden tamamen farklıdır.
3. Şura: Bu usulde halife, birkaç kişiyi tesbit ederek içlerinden
birinin kendisinden sonra halife olmasını ister. Onlar da halifenin ölümünden
sonra halk ile de istişare ederek içlerinden birini seçerler, halkın da ona
biati ile halife seçilmiş olur. Bu usul Hz. Osman'ın halifeliğinde
uygulanmıştır.
4. İstila: Halifenin ölümünden sonra zor kullanarak halifeliği ele
geçirmektir. Bu usulün geçerli olabilmesi için iş başına gelenin hilafet
şartlarına sahip olup barış ve ikna yoluyla rakiblerini bertaraf etmesi
gerekir. Bu da halifesiz kalmak, daha kötü olacağından ruhsat yoluyla caizdir.
İslam halifenin şura ve biat usulüyle ümmetin çoğunluğunun rızasını alarak
tayin edilmesini ister. Fakat bu biat ve rıza alma hususunun hangi usulle
olacağını kaideye bağlamamış bu konuda müslümanlar zaman ve mekana göre değişen
en uygun usulü tercihte serbest bırakılmıştır.
Dört halife bu usullerle iş başına gelmişti. Nitekim Hz.
Peygamber: "Halifelik otuz senedir, bundan sonraki
saltanattır"[Müsned. Ahmet b. Hanbel V. 220,221] buyurmuştur. Hz. Ali'den
sonra işbaşına gelen Muaviye bu usulü takib etmemiştir. Ondan sonra da İslam'da
olmayan veliahdlik müessesesi halifelik için bir usul olarak yerleşmiştir. Bu
çığır Abbasi ve Osmanlılar tarafından da takib edildiğinden Raşid halifeler
devrindeki halife seçiminde geçerli olan İslami şura ve biat usulü ortadan
kalkarak halifelik saltanata dönüşmüştür. Bununla birlikte saltanat usulünün
Kur'an-ı Kerim ve Sünnette yasaklandığına dair hiçbir nas yoktur. Bunun
İslam'ın en çok istediği idare tarzı olmadığı raşid halifelerin tatbikatından
çıkarılmıştır.
Halifenin vazifeleri:
***********************
1. İslami esasları dış ve iç te'sirlere karşı korumak,
2. İhtilaflar vukuunda şeriatin hükmünü icra etmek,
3. İç emniyeti sağlamak,
4. Cezaları tatbik etmek,
5. Dış güvenliği sağlamak,
6. İslama karşı olanlarla (onların ya müslüman ya da İslam
devletine tabi olmalarını temin maksadıyla) cihad etmek.
7. Devlet gelirlerini toplayıp gerektiği gibi sarf etmek,
8. Maaşları yeterli bir şekilde ve zamanında ödemek,
9. Yardımcı ve memurlarını iyi niyetli ve ahlak sahibi emin
kişiler arasından seçmek,
10. Devlet teşkilatını murakabe altında tutmak.
Halifenin Hakları:
********************
1. Halifeye itaat etmek: Zira Kur'an'da şöyle buyurulmuştur:
"Ey iman edenler Allah'a itaat ediniz. Rasulüne itaat ediniz ve sizden
olan emir sahiblerine de...”[Nisa 59] Bununla birlikte itaat, Halife Allah'a
itaat ettiği sürecedir. "Müslümana gerekli olan ister istemez günah
işlemekle emrolunmadıkça halifenin emrini dinlemek ve itaat etmektir. Günah
işlemek emredilirse işte o zaman dinlenilmez ve itaat edilmez"[Buhari,
ahkam]
2. Halifenin geçimini temin. Bu bir zaruretten doğmuştur. Zira
geçim için başka işle uğraşılınca devlet işleri ihmal edilmiş olur. Bunun için
halifeler hazineden maaş alırlar. Nitekim Raşid halifeler almışlardır.
Halifelik Süresi, Bu süre belirli bir zamanla sınırlanmamıştır. Halife
ehliyeti devam ettikçe ve vazifeleri yerine getirdikçe işbaşında kalır. Ölürse,
istifa ederse veya azil sebebi olacak bir durum ortaya çıkarsa halifeliği sona
erer.
Halifenin azlini yani halifelikten alınmasını gerektiren sebebler:
1. Ahlaki hususlar,
a. Apaçık küfür, yani dini inkar, manası taşıyan söz ve
davranışlar,
b. Küfür derecesine varmasa bile fısk, (İslam esaslarına aykırı
davranışlar) azli gerektirir. Böyle olup da azli kabul etmeyen halife zorla
düşürülür. Yalnız bundan daha büyük bir zarar doğacaksa ihtiyatlı hareket
edilir.
2. Bedeni kusur, vazifeyi yürütemeyecek kadar bedeni bir kusura maruz
kalan halife azledilir.