SELEM / SELEF MAL TÜRÜ ŞARTLARI

1. CANLI VARLIKLAR ÜZERİNDE YAPILAN SELEM AKDİNİN ŞARTLARI

Canlı varlıklar üzerinde sipariş sözleşmesi [selem akdi] yapmak sahihtir.

A. Köleler Üzerinde Yapılan Selem Akdinin Şartlan:

Köleler üzerinde sipariş sözleşmesi yaparken şunlan belirtmek şarttır:

a) Türünü: Örneğin Türk vb. gibi,

b) Rengini: Beyaz vb. gibi, Sipariş veren kişi kölenin beyazlığını "esmer" veya "kumral" gibi niteliklerle nitelemelidir.

c) [Cinsiyetini]: Kölenin erkek mi dişi mi olduğu belirtilmelidir.

d) Yaşını,

e) Boyunu: Uzunluk ve kısalık bakımından boyu da belirtilmelidir.

Bunların tümünde zikredilen şeyler [motamot bir belirleme değil] yaklaşık niteliklerdir.

Daha doğru görüşe göre kölenin sürmeli olup olmaması veya şişmanlığını [kilosunu] belirtmek şart değildir.

B. Hayvanlar Üzerinde Yapılan Selem Akdinin Şartlan:

Deve, at, katır ve eşekler üzerinde selem akdi yaparken; erkeklik-dişilik, yaş, renk ve türünü belirtmek gerekir.

Kuşlar üzerinde selem akdi yaparken türünü ve bedeninin küçüklük ve büyüklüğünü belirtmek şarttır.

Canlı varlıklar üzerinde yapılan sipariş sözleşmeleri [selem akitleri] sahihtir.

[*] - Çünkü Müslim'in haberinde yer aldığına göre canlı varlıklar kişinin zimmetinde borç olarak sabit olmaktadır. O hadiste belirtildiğine göre Hz. Peygamber (s.a.v.) genç bir deveyi borç olarak almıştır. (Müslim, müsakat, 4085)

[*] - Yine Ebu Davud'un rivayet ettiğine göre Hz. Peygamber (s.a.v.), Amr b. As'a karşılığında vadeli olarak iki deve ödemek üzere bir deveyi almasını emretmiştir.(Ebu Davud, Buyu', 3357)

Bu [ikinci hadiste söz edilen tasarruf] borç verme değil selem akdidir; çünkü burada fazlalık ve süre bulunmaktadır.

Canlı varlıklarda selem akdi yapmayı yasaklayan rivayete gelince; İbnü's-Sem'anı el-Istılam adlı eserinde "bu hadisi Hakim rivayet etmiş olmakla birlikte hadis sahih değildir" demiştir.

A. KÖLELER ÜZERİNDE YAPILAN SELEM AKDİNİN ŞARTLARI

B. HAYVANLAR ÜZERİNDE YAPILAN SELEM AKDİNİN ŞARTLARI

A. KÖLELER ÜZERİNDE YAPILAN SELEM AKDİNİN ŞARTLARI

1. KÖLE ÜZERİNE SELEM AKDİ YAPARKEN AKİTTE BELİRTİLMESİ GEREKEN NİTELİKLER

2. KÖLE ÜZERİNE SELEM AKDİ YAPARKEN BELİRTİLMESİ GEREKMEYEN NİTELiKLER

1. KÖLE ÜZERİNE SELEM AKDİ YAPARKEN AKİTTE BELİRTİLMESİ GEREKEN NİTELİKLER

Köleler üzerinde selem akdi yaparken şunları belirtmek şarttır:

[a] - Kölenin türü:

Türk, Rum, Habeşli gibi kölenin hangi türe [ırka] mensup olduğunu belirtmek gerekir; çünkü satın alan kişinin alma amacı buna bağlı olarak değişmektedir.

Bir türün alt sınıfları birbirinden farklılık gösteriyorsa "hattabı" veya "rumı" gibi sınıfının adını söyleyerek belirtmek gerekir.

[b] - Kölenin rengi:

Şayet aynı sınıftan olan kölelerin renkleri farklı ise "beyaz" ve "siyah" diye belirtmek suretiyle rengini belirlemek şarttır. Kişi kölenin siyahlığını "parlak siyah" veya "mat siyah" şeklinde niteler. Beyazlığını da "esmer" veya "kumral" diyerek niteler.

Zenci kölelerde olduğu gibi aynı sınıftan olan kölelerin renkleri farklı değilse o zaman rengini belirtmek gerekmez.

[c] - Kölenin cinsiyeti:

Kölenin erkek mi dişi mi olduğu belirtilir. Çift cinsiyetli köle siparişinde bulunmak geçerli değildir.

[d] - Kölenin yaşı:

"On yaşında", "ihtilam olma çağında" gibi niteliklerle kölenin yaşını belirtmek gerekir. Rafii ve Nevevi böyle söylemişlerdir.

Ezrai ise şöyle demiştir: Bana göre "ihtilam olma çağında" ifadesiyle kastedilen ergenliğin ilk yılıdır. Aksi takdirde yirmi yaşındaki köle de ihtilam olma çağındadır.

İhtilam çağında olup olmadığı ve şayet köle yetişkin ise yaşı konusunda kölenin sözü kabul edilir. Köle yetişkin değilse -şayet biliyorsa- efendinin sözü kabul edilir, efendi bilmiyorsa tahminen yaş belirleyen şahısların söyledikleri esas alınır.

[e] - Kölenin boyu:

Kölenin uzunluk ve kısalık bakımından boyu da belirtilir. Satın alan kişinin amacı boya göre farklı olacağından satın alan kişi "uzun" veya "kısa" niteliklerinden birini zikreder.

Yukarıda sayılan özelliklerin tümünde kölenin yaklaşık olarak o nitelikte olması esas alınır. Buna göre kölenin mesela ne eksik ne fazla tam on yaşında olması şart koşulursa bu şekilde köle bulmak nadir olduğundan akit sahih olmaz.

Not: EI-Muharrer'de "niteliğin yaklaşık olarak alınması" yalnızca yaşla ilgili zikredilmiştir. İki şerhte ve er-Ravda'da da böyledir.

İbnü'n-Naklb şöyle demiştir: Konuyla ilgili nakille desteklenmesi halinde Nevevi'nin söylediği güzel bir görüştür.

Ezrai şöyle demiştir: Nevevi'nin ifadesinden anlaşılan "bütün bu nitelikler yaklaşık olarak alınır" şeklindeki anlamı ondan başkasında görmedim. Bence durum onun dediği gibidir.

Alimlerin bunu yalnızca yaşla ilgili zikretmelerinin sebebi yaş sınırlamasının hakiki olduğu zannedilmesin diyedir. Yaş konusunda böyle olunca diğer nitelikler haydi haydi yaklaşık kabul edilir. Ancak bu durum kölenin rengi ve boyunda söz konusu olabilir, kölenin türü ve cinsiyeti hakkında "akitte belirtilen nitelik [kesin değil] yaklaşık bir niteliktir" denilemez. Şu halde ibarede bir karışıklık bulunmaktadır.

İşte ben bu sebeple Nevevi'nin ifadesini kastedilen şeye yordum. Çünkü bu durum zaten bilinmekte olduğundan bu gibi hususlarda "yaklaşık nitelik" esas alınmaz.

Nevevi'nin ifadesinden "kölenin dul mu bakire mi olduğu"nun akitte belirtilmesinin şart olmadığı izlenimi doğmakta ise de daha doğru görüşe göre bunu belirtmek şarttır.

2. KÖLE ÜZERİNE SELEM AKDİ YAPARKEN BELİRTİLMESİ GEREKMEYEN NİTELiKLER

1. Sel em akdi yaparken; cariyenin sürmeli, eti dolgun, iri-kara gözlü, yuvarlak yüzlü, iri kalçalı, ince belli, fidan gibi zayıf olması gibi hususları şart koşmak [gerekli midir? Bu konuda mezhep içinde iki görüş bulunmaktadır:]

[Birinci görüş]

Daha doğru görüşe göre insanlar bu niteliklerin bulunmamasını hoşgörüyle karşıladığından bunları zikretmek şart değildir.

[İkinci görüş]

Bu şarttır; çünkü kişiler bu niteliklerin bulunmasını amaçlar, bu niteliklerin zikredilmesi cariyenin nadiren bulunabilmesine de yol açmaz. Üstelik cariyenin değeri bu niteliklerin bulunup bulunmamasına göre değişir.

Cariyenin ince olması şartı "olabilecek en ince derecede" şeklinde anlaşılır.

İkinci görüş daha güçlü olmakla birlikte mezhepte birinci görüşe itimad edilmiştir.

2. Köle üzerine selem akdi yaparken;

> dişlerinin arası aralıklı olan veya böyle olmayanı,

> Saçı kıvırcık veya düz olanı,

> Kaşların niteliklerini belirtmek sünnettir.

Bunun dışında kölenin nadiren bulunmasına yol açabilecek diğer niteliklerin zikredilmesi sünnet değildir. Örneğin kölenin / cariyenin her bir organını o organda bulunması istenen nitelikleriyle zikretmek sünnet değildir. Bu niteliklere bağlı olarak kişilerin köleyi alma amaçları ve kölenin değeri farklılık gösterse bile hüküm böyledir; çünkü bunların zikredilmesi, o nitelikte kölenin zor bulunmasına yol açar.

3. Kölenin "yahudi", "okur-yazar", "evli" olması gibi nitelikler şart koşulursa akit sahih olur, ancak "şair olması" gibi bir nitelik durumunda akit sahih olmaz; çünkü şairlik öğrenmekle edinilmeyen insanın doğasında bulunan [Allah vergisi] bir kabiliyettir, bu gibi niteliklerin zikredilmesi halinde köle nadiren bulunur.

Yine kölenin "yumuşak tabiatlı", "tatlı sözlü" ve "güzel ahlaklı" olması gibi şartlar ileri sürülürse, bu şartların kölede var olup olmadığı bilinemeyeceğinden akit sahih olmaz.

4. Kölenin "zina etmiş", "hırsızlık yapmış", "zina iftirasında bulunmuş" olması şart koşulursa akit sahih olur. Ancak cariyenin "şarkıcı olması", "ud çalmayı bilmesi" gibi şartlar koşulursa akit sahih olmaz. İkisi arasında şu fark vardır: Bunlar icra edilmesi haram olan sanatlardır, diğerleri ise körlük, şaşılık gibi sonradan meydana gelen fiillerdir.

Rafii "böyle bir ayrımı zihnin kabul etmez" demiştir.

Zerkeşi ise şöyle demiştir: Bu ayrım doğrudur; çünkü sonuç itibarıyla şarkı söylemek ve ud çalmak ancak bir eğitimle olur, bu ise haramdır. Harama ileten şey de haramdır. Zina, hırsızlık vb. fiiller ise bundan farklı olup eğitim söz konusu olmaksızın yapılan kusurlardır.

İkisi bir başka açıdan şöyle birbirinden ayrılmıştır:

Şarkı vb. şeylerde eğitimle birlikte bu eğitimi kabul edecek bir tabiatın bulunması da gerekir, bu ise sonradan kazanılamayacağından bu şart koşulursa akit sahih olmaz.

Bu ayrım daha isabetlidir; çünkü ilkine göre şarkının ancak haram bir aletle söylenmesi durumunda yasaklanmış olması dikkate alınırken ikinci ayrımda bu durum dikkate alınmamaktadır. Oysa işin hakikati şudur ki müzik mutlak olarak haram değildir, bu ancak bir toplulukta enstrümanla söylenmesi halinde haram olur.

5. Kişi küçük bir cariyeyi sipariş bedeli olarak verip büyük bir cariye sipariş etse bu sahih olur. Bu küçük bir deveyi sipariş bedeli olarak verip büyük bir deve sipariş etmeye benzer.

Şayet verilen cariye büyük çıkarsa sipariş edilen cariye yerine geçerli olur. Onunla cinsel ilişkide bulunmak, dulolan cariye ile ilişkide bulunmak ve kusur sebebiyle onu geri vermek gibi kabul edilir.

B. HAYVANLAR ÜZERİNDE YAPILAN SELEM AKDİNİN ŞARTLARI

1. Deve, sığır, koyun, at, katır ve eşek gibi hayvanlar üzerinde selem akdi yaparken bunların erkek mi dişi mi olacağını, yaşını, rengini ve türünü belirtmek şarttır. Çünkü kişilerin amaçları ve hayvanın değeri bu niteliklere bağlı olarak değişmektedir.

2. Bu şart gereğince kişi deve sipariş ederken "behatı devesi" veya "ırab devesi" diye belirtmelidir. Yine "falan kabilenin develerinin yavrularından" veya "falan kabilenin yaşadığı şehrin develerinin yavrularından" diye belirtir.

Devenin farklı sınıflarını açıklarken de "erhabı devesi" veya "mehrı devesi" diye belirtir; çünkü deve satın alanların amacı buna göre değişir.

3. Kişi at sipariş ederken "arap atı", "türk atı", "falan kabilenin atlarından" diye belirtir.

Cürcanı şöyle demiştir: Katır ve eşekler şehre nispet edilerek mesela "mısır", "rum" diye nitelenir. Koyunlar da aynı şekilde "Türk" veya "Kürt" diye nitelenir.

Bir türün sınıfları birbirinden farklı ise köle meselesinde geçen hükümler burada da geçerli olur.

Maverdı hayvan siparişinde "alaca renkli [yani benekli]" diye nitelik belirtmeyi istisna etmiştir; bunun ölçüsü olmadığından bu şekilde hayvan sipariş etmek sahih olmaz.

4. Gerek cariye gerekse hayvanlarda hamile sipariş etmek sahih değildir; çünkü onun karnındakini nitelemek mümkün değildir.

Not: Nevevi'nin ifadesinden miktarı zikretmenin gerekli olmadığı anlaşılmaktadır ki doğrusu da budur. Rafii alimlerin bu konuda ittifak ettiğini söylemiştir.

Maverdi ise "akitte bunu zikretmemenin bir anlamı yoktur" demiştir.

Onun bu görüşüne şöyle cevap verilmiştir: Cariye sipariş ederken "iri-kara gözlü" diye nitelik belirtmenin niçin şart olmadığı belirtilirken zikredilen gerekçe burada da geçerlidir.

Deve dışındaki hayvanlarda sipariş verirken o hayvanın genel rengine aykırı olan rengi belirtmek gerekir; örneğin at si parişinde "alnı beyaz" veya "ayakları sekili" yahut "yanakları beyaz" şeklinde belirtmek gerekir.

5. Kuş üzerinde selem akdi yaparken kuşun türünü, bedeninin küçüklük ve büyüklüğünü söylemek şarttır. Yine biliniyorsa yaşını da söylemek gerekir. Bu konuda -tıpkı kölenin yaşı meselesinde olduğu gibi- satıcının sözü esas alınır. Şayet cinsiyetini ayırt etmek mümkün ise ve bunun zikredilmesinin bir amacı varsa kuşun cinsiyetini belirtmek de şarttır.

Not: Ezrai şöyle demiştir: Bana göre;

1. Annın satımı ca.iz olmakla birlikte anda selem akdinin caiz olmaması gerekir; çünkü anyı sayıyla, tartıyla veya ölçekle sınırlamak mümkün değildir.

2. Kaz ve kaz yavrusu, tavuk ve civciv siparişinde sayı belir-

tilirse selem akdi yapılması caiz olur.

Hocamız Zekeriya el-Ensarı'nin de dediği gibi Ezral'nin bu söylediği reddedilir; çünkü bu, alimlerin şu ifadesine dahildir: "Hayvanın ve yavrusunun hükmü cariyenin ve çocuğunun hükmü gibidir."

BİR SONRAKİ SAYFA İÇİN AŞAĞIDAKİ LİNK’E TIKLAYIN

2. ET ÜZERİNDE YAPILAN SELEM AKDİNİN ŞARTLARI