باب: قول
النبي صلى
الله عليه
وسلم لمن ظلل
عليه واشتد
الحر: (ليس من
البر الصوم في
السفر).
36- Resulullahın s.a.v. Aşırı Sıcaklar Dolayısıyla Bir şey'in
Gölgesine Girenlere: "Yolculuk Sırasında Oruç Tutmak Birr Değildir"
Demesi
حدثنا
آدم: حدثنا
شعبة: حدثنا
محمد بن عبد
الرحمن
الأنصاري قال:
سمعت محمد بن
عمرو بن الحسن
بن علي، عن
جابر بن عبد
الله رضي الله
عنهم قال:
كان
رسول الله صلى
الله عليه
وسلم في سفر،
فرأى زحاما
ورجلا قد ظلل
عليه، فقال:
(ما هذا). فقالوا:
صائم، فقال:
(ليس من البر
الصوم في السفر).
[-1946-] Cabir İbn Abdullah r.a.'ın şöyle dediği nakledilmiştir:
"Resulullah Sallallahu Aleyhi ve Sellem seferlerinden birinde, gölge
altına alınmış bir adamın başına toplanan bir kalabalık gördü ve: 'Nedir bu?'
diye sordu. Oradakiler: 'Bu adam oruçlu' dediler. Nebi Sallallahu Aleyhi ve
Sellem de: "Yolculuk sırasında oruç tutmak birr değildir" buyurdu.
AÇIKLAMA: İmam Buharî
kullandığı bu başlık ile şuna işaret etmiştir: "Resulullah'in (s.a.v):
Yolculuk sırasında oruç tutmak birr (erdem / iyilik) değildir' diye buyurmasının
sebebi burada söz konusu olan meşakkat ve sıkıntılardır." Buna göre,
hadisi sıcak vb. dolayısıyla çekilen sıkıntılara yer vermeksizin nakledenler,
özetle nakletme yolunu tercih etmişlerdir. İşte İmam Buharî'nin şiddetli
sıkıntıların ve meşakkatlerin dikkate alınacağına dair bu işaretine dayanarak,
işlemekte olduğumuz hadis ile bir önceki konu başlığı altında nakledilen
hadisleri uzlaştırmak (cem' etmek) ve şu sonuca ulaşmak mümkün olacaktır:
"Yolculukta oruç tutabilecek güçte olanlar için oruç tutmak daha
faziletli iken, oruç tutacak gücü olmayan ve zorlanan kişilerin veya ruhsatı
kullanmaktan kaçındığı yönünde izlenim uyandıracak kimselerin oruç tutmaması
daha iyidir. Meşakkatin, sıkıntının kesin olmadığı durumlarda ise kişi oruç
tutmak veya tutmamak arasında serbesttir (muhayyer)."
Selef bilginleri bu konuda farklı görüşler ileri sürmüşlerdir:
1- Bazılarına göre
yolculukta tutulan oruç, farz olan orucun yerine geçmez. Dolayısıyla bir kimse
yolcu iken oruç tutacak olursa bunu yaşadığı yere dönünce kaza etmesi farzdır.
Bu bilginler "Hasta veya yolcu olan, tutamadığı günler sayısınca, başka
günlerde oruç tutar" ayetinin ilk bakışta anlaşılan açık anlamı (zahir)
ile "Yolculuk sırasında oruç tutmak birr (erdem / iyilik) değildir"
hadisini delil olarak göstermişlerdir. Hadiste yolculukta iken oruç tutmak birr
değildir diye ifade edildiğine göre, oruç tutmak günah olacaktır. Çünkü birr'in
karşıtı günahtır ($). Buna göre kişi tuttuğu oruç ile günahkar olacağına göre
bu oruç farz oruç yerine geçmeyecektir. Bazı zahirî bilginlerin görüşü bu
yöndedir. Bu görüş, Hz. Ömer, Abdullah İbn Ömer, Ebu Hureyre, İbn Şihab
ez-Zührî ve İbrahim en-Nehaî gibi alimlerden de nakledilmiştir. Bu alimler
"Hasta veya yolcu olan, tutamadığı günler sayısınca, başka günlerde oruç
tutar" ayetinin ilk bakışta anlaşılan açık anlamına dayanarak şöyle
demişlerdir: "Bu ayetin zahirine bakılacak olursa hasta veya yolcu olan
kimselerin orucu bir başka gün kaza etmeleri farzdır." Buna karşılık
alimlerin çoğunluğu bu ayeti şu şekilde yorumlamışlardır: "Hasta veya
yolculukta olup oruçlarını bozanlar başka bir gün oruçlarını kaza
ederler."
2- Taberî'nin naklettiğine göre bir grup, yolculukta iken sadece
çok fazla sıkıntı çekecek olanların oruç tutmasının caiz olduğunu söylemiştir.
3- Ebu Hanife, İmam Malik ve İmam Şafiî gibi mezhep imamları
başta olmak üzere alimlerin çoğunluğuna göre, yolculuk sırasında oruç
tutabilecek güçte olanların oruç tutması, buna karşılık oruç tutmakta
zorlananların ise tutmaması daha faziletlidir.
4- Evzaî, Ahmed İbn Hanbel ve İshak İbn Rahuye, Allah'ın
tanıdığı ruhsattan yararlanarak oruç tutmamanın daha faziletli olduğunu
söylemişlerdir.
5- Kişi, yolculuk sırasında oruç tutup tutmamakta mutlak olarak
serbesttir.
6- Bazıları ise ayetteki, "Allah size güçlük değil,
kolaylık diler" ifadesini esas alarak, kişi için oruç tutmak veya
tutmamaktan hangisi daha kolay ise onun daha faziletli olacağını
söylemişlerdir. Buna göre bir kimse oruç tutmadığı zaman daha rahat oluyorsa,
onun için oruç tutmamak daha faziletlidir. Buna karşılık yolculukta iken
rahatlıkla oruç tutabilecek durumda olanların oruç tutması daha iyidir. Örneğin
bir kimse sonradan kaza etmesinin daha zor olacağını düşünüyorsa yolculukta
iken oruç tutması daha yerinde olur. İbnü'l-Münzir'in de tercih ettiği bu görüş
Ömer İbn Abdülaziz'e aittir.
Bu görüşler içerisinde tercihe şayan olan alimlerin çoğunluğu
tarafından kabul edilen görüştür. Bununla birlikte kimi zaman oruç tutması
halinde çok büyük sıkıntılar çekecek ve zor durumda kalacak olanların oruç
tutmaması daha iyi olabilir. Bir kimse, Allah'ın tanıdığı bu ruhsatı
kullanmaktan kaçındığı yönünde olumsuz bir izlenim uyanıyorsa, yolculukta iken
oruç tutmasa daha iyi olur.
Bu rivayet, ihtiyaç durumunda ruhsatlarla amel etmenin müstehab,
buna karşılık kişinin kendisini fazla zorlayarak ve aşırılığa kaçıp inat ederek
ruhsattan kaçınmasının mekruh olduğunu da göstermektedir.